Izvorni kod stranice Hemija

[[Datoteka:Chemicals in flasks.jpg|mini|desno|Hemija proučava sastav, [[Hemijska struktura|strukturu]] i osobine materije, kao i promene kroz koje ona prođe tokom [[hemijska reakcija|hemijskih reakcija]].]]
[[Datoteka:VysokePece1.jpg|mini|desno|Hemija proučava i interakcije supstanci sa drugim supstancama i energijom.]]

'''Hemija''' ili '''kemija''' ([[srednjovjekovni latinski jezik|srednjovj. lat.]] ''chemia'', ''chymia'' < [[grčki jezik|grč.]] ''χημεία'', ''χυμεία'': miješanje metala), prirodna nauka koja se bavi proučavanjem građe, osobina i promena supstanci kao i zakona po kojima se te promene dešavaju.<ref name=definition /><ref name="diction" /> Klasično se izdvajaju četiri ključna polja u hemiji, mada postoji daleko veći broj usko specijalizovanih grana: [[opšta hemija]], [[neorganska hemija]], [[organska hemija]] i [[biohemija]]. Hemija je jedna od elementarnih nauka, pored [[matematika|matematike]] bliska je i: [[fizika|fizici]], [[biologija|biologiji]], [[farmacija|farmaciji]], [[medicina|medicini]]. U mnogim poslovima kao i u svakodnevnom životu zastupljena je hemija.

Hemija zauzima centralno mesto među [[prirodne nauke|prirodnim naukama]]. Između ostalog, bavi se i [[molekul]]ima, njihovom [[Hemijska struktura|strukturom]], osobinama i transformacijama, i principima na kojima se osobine molekula zasnivaju. Zbog ove svoje sveobuhvatnosti, hemija ima dosta zajedničkih tema sa drugim prirodnim naukama, kao što su [[fizika]], [[geologija]] i [[astronomija]], s jedne strane, i [[biologija]], [[fiziologija]] i [[medicina]], s druge.<ref name="theodore" /><ref name="carsten" /> Hemija je grana fizičkih nauka ali postoji određena razlika od fizike.<ref name="doi1556" /> Etimologija pojma ''hemija'' nije u potpunosti razjašnjena, pa je u tom pogledu tema određenih neslaganja. [[Historija hemije]] se može pratiti i preko određenih faza u njenom razvoju, poput [[alhemija|alhemije]], koja se praktikovala [[milenij|hiljadama godina]] u mnogim dijelovima svijeta.

== Etimologija ==
Pojam ''hemija'' potječe od riječi ''[[alhemija]]'', ranijeg skupa aktivnosti koji su obuhvatali elemente iz moderne hemije, [[metalurgija|metalurgije]], [[filozofija|filozofije]], [[astrologija|astrologije]], [[astronomija|astronomije]], misticizma i [[medicina|medicine]]. Ona se obično smatrala kao potraga za načinom pretvaranja [[olovo (element)|olova]] ili nekog drugog uobičajenog materijala u [[zlato]].<ref name="alhemlab" /> Alhemija se počela praktikovati oko 330. godine, uključivala je proučavanje sastava vode, njenog kretanja, rasta, pridruživanja i izlučivanja iz drugih supstanci, izvlačenja ''duhova'' iz tijela kao i njihovim ''spajanjem'' unutar tijela ([[Zosim iz Panopolisa]]).<ref name="stratho" /> Alhemičari su se u narodnom govoru zvali ''[[hemičar]]i'', a kasniji sufiks ''-ija'' je dodan kako bi se opisala vještina hemičara kao ''hemija''.

Riječ ''alhemija'' je izvedena iz [[arapski jezik|arapske]] riječi ''al-kimia'' (الکیمیاء). U korijenu, pojam je posuđen iz [[grčki jezik|grčkog]] χημία ili χημεία.<ref name=oed /><ref name="anawati" /> Dalje, ovaj pojam je možda i [[Stari Egipat|egipatskog]] porijekla. Mnogi vjeruju da je ''al-kimia'' izvedena iz grčkog χημία, a koja se opet dobila preko riječi ''chemi'' ili ''kimi'', što je drevno ime [[Egipat|Egipta]] u egipatskom jeziku.<ref name=oed /> Po drugom mišljenju, ''al-kimia'' je možda izvedena iz χημεία, u značenju ''izliti (spojiti) zajedno''.<ref name="ernest" />

== Definicija ==
Retrospektivno, definicija hemije se mijenjala kroz historiju, kako su nova otkrića i teorije dodavne nove funkcionalnosti u ovu nauku. Pojam ''hemija'', po mišljenju poznatog [[hemičar]]a [[Robert Boyle|Boyla]] 1661. koji je smatrao da je ona subjekat materijalnih principa mješanih (složenih) tijela.<ref name="boyle" /> Dvije godine kasnije, 1663. hemičar [[Christopher Glaser]] opisao je hemiju kao naučnu [[umjetnost]], koja izučava rastvorena tijela te iz njih izvlači različite supstance od kojih su ona izgrađena, kao i način kako da ih ponovno spojiti i dovesti ih do savršenosti višeg nivoa.<ref name="glaserc" />

Definicija riječi ''hemija'' iz 1730. koju je koristio [[Georg Ernst Stahl]] značila je ''umjetnost razdvajanja miješanih, agregatnih i spojenih tijela u njihove sastojke; kao i sastavljanje takvih tijela iz tih sastojaka''.<ref name="celiklondon" /> [[Jean-Baptiste Dumas]] je 1837. smatrao pojam ''hemije'' kao nauku koja izučava zakone i efekte molekularnih sila.<ref name="jbdumas" /> Ova definicija je kasnije evoluirala, pa se 1947. došlo do značenja nauke o supstancama: njihovoj strukturi, osobinama i reakcijama koje ih pretvaraju u druge supstance, a ovu karakterizaciju hemije prihvatio je i [[Linus Pauling]].<ref name="paulingener" /> U novije doba, 1998. profesor Raymond Chang proširio je tu definiciju na proučavanje materije i promjena koje se dešavaju s njom.<ref name="changray" />

== Pregled ==
[[Atomska teorija]] je osnova kemije. Ta teorija kaže da se sve tvari sastoje od vrlo malih čestica po imenu [[atom]]i. Jedan od prvih zakona koji je doveo do utemeljenja kemije kao znanosti bio je [[Zakon očuvanja mase]]. Taj zakon kaže da tijekom [[kemijska reakcija|kemijske reakcije]] nema primjetne promjene u količini tvari. (Moderna je fizika pokazala da se zapravo radi o očuvanju [[energija|energije]], te da su energija i masa povezane.)

Jednostavno rečeno, ako na početku imate 10,000 atoma i napravite mnogo kemijskih reakcija, na kraju ćete opet imati 10,000 atoma. [[Masa]] je ostala ista ako uračunamo energiju koja se pritom izgubila ili stekla. Kemija proučava odnose među atomima: ponekad među pojedinačnim atomima, ali češće kad su atomi vezani uz druge atome i čine [[ion]]e i [[molekula|molekule]]. Atomi stupaju u odnos s drugim atomima (npr. logorska vatra je kombinacija atoma [[kisik|kiseonik]]a

iz zraka s atomima [[ugljik]]a i [[vodik]]a iz drveta), a mogu imati odnos i sa [[svjetlo]]m (fotografija nastaje zbog promjena koje svjetlo izaziva na kemikalijama filmske vrpce) i drugim zračenjima.

Neobično se brzo otkrilo da se atomi gotovo uvijek slažu u određenim omjerima: silicijski pijesak je struktura gdje omjer atoma [[silicij]]a i atoma kisika iznosi 1:2. Danas znamo da taj [[zakon određenih proporcija]] ima iznimke (npr. integrirani strujni krugovi).

Drugo ključno otkriće: kad god se izvodi određena kemijska reakcija, količina stečene ili izgubljene energije uvijek je ista. To je dovelo do važnih pojmova kao što su [[ravnoteža]], [[termodinamika]] i [[kinetika]].

[[Fizikalna hemija]] zasniva se na modernoj [[fizika|fizici]], jer je ''u načelu'' moguće opisati sve kemijske sustave koristeći teoriju [[kvantna mehanika|kvantne mehanike]]. Ta je teorija matematički složena i kosi se sa zdravim razumom. Ipak, u praksi se samo najjednostavniji kemijski sustavi mogu istraživati isključivo kroz kvantnu mehaniku, te se za praktične svrhe moraju raditi aproksimacije. Zato u većem dijelu kemije nije potrebno detaljno znanje kvantne mehanike, jer se važne posljedice te teorije (prvenstveno orbitalna aproksimacija) mogu razumjeti i primijeniti na jednostavniji način.

Iako se ''kvantna mehanika'' često može zanemariti, njezin osnovni pojam - ''kvantizacija energije'' - mora se uzeti u obzir. Kemičari koriste kvantne efekte prilikom svih [[spektroskopija|spektroskopskih]] tehnika (i raznih drugih stvari), iako mnogi kemičari nisu svjesni toga! Osim toga, često se i fizika može zanemariti, a konačni rezultat (npr. [[nuklearna magnetska rezonancija|spektar NMR]]) svejedno može imati smisla.

Potpun fizikalni opis kemije mora također uzeti u obzir [[teorija relativnosti|relativnost]], koja je druga glavna teorija moderne fizike, također matematički složena. Srećom, efekti relativiteta važni su samo u izuzetno preciznim izračunima atomske strukture, koji se uglavnom tiču težih elemenata, dok je u praksi relativnost nevažna za gotovo čitavu kemiju.

Kemija se obično dijeli ovako: [[analitička hemija]], koja određuje sastav i dijelove tvari; [[organska hemija]], koja proučava ugljikove spojeve; [[anorganska hemija]], koja istražuje šire elemente koje organska hemija ne naglašava; [[biohemija]], proučavanje kemije u biološkom sustavu; i [[fizikalna hemija]], koja je osnova svih drugih grana jer obuhvaća fizikalne osobine tvari i teorije za njihovo istraživanje.

Neke druge multidisciplinarne i specijalizirane grane: [[znanost materijala]], hemija [[polimer]]a, [[hemija životne sredine]], [[farmacija]].

== Istorija hemije ==
[[Datoteka:Epicurus Louvre.jpg|thumb|200px|[[Demokrit]]ovu atomističku filozofiju naknadno je usvojio i [[Epikur]] (341–270 p.n.e.)]]

[[Datoteka:Alchemical Laboratory - Project Gutenberg eText 14218.jpg|mini|300px|Alhemičarska laboratorija]] 
Stare civilizacije, poput [[Stari Egipat|Egipćana]],<ref name="newscient" /> [[Mezopotamija|Babilonaca]] i [[Indija]]ca<ref name="textiles" /> stekle su ogromno praktično znanje o vještinama metalurgije, izrade [[grnčarija|grnčarije]] i pravljenja boja, ali o tome nisu razvili sistematsku teoriju.

Osnovne hemijske [[Hipoteza|hipoteze]] prvo su se pojavile u [[Antička Grčka|klasičnoj Grčkoj]] u vidu teorije "četiri elementa" što je konačno uobličio [[Aristotel]] navodeći da su [[vatra]], [[zrak]], zemlja i [[voda]] četiri temeljna elementa čijim je kombiniranjem izgrađeno sve ostalo. Grčki atomizam potječe iz 440tih p.n.e., nastao u djelima filozofa kao što su [[Demokrit]] i [[Epikur]]. [[Rimsko carstvo|Rimski]] filozof Lukrecije je 50 p.n.e. razvio ovu teoriju u svojoj knjizi ''De rerum natura'' ("O prirodi stvari").<ref name="dererum" /><ref name="simpsons" /> Za razliku od modernog koncepta nauke, grčki atomizam je bio čisto filozofske prirode, sa vrlo slabim vezama sa iskustvenim posmatranjima i bez ikakvog osvrta na hemijske eksperimente.<ref name="strodach" />

Vještina alhemije je najprije doživjela procvat u helenističkom svijetu, gdje su se miješale [[magija]] i [[okultizam]] u proučavanje prirodnih supstanci, s krajnjim ciljem pretvaranja elemenata u [[zlato]] i otkrivanje napitka vječnog života.<ref name="labjour" /> Alhemija je otkrivena i praktikovana širom arapskog svijeta nakon pojave [[islam]]a,<ref name="klinem" /> a od tamo se prelila u srednjovjekovnu i [[renesansa|renesansnu]] Evropu preko latinskih prevoda.<ref name="herit" />

=== Hemija kao nauka ===
Pod utjecajem [[naučna revolucija|novih iskustvenih metoda]] koje su predložili [[Francis Bacon]] i drugi, grupa hemičara na Univerzitetu u [[Oxford]]u, [[Robert Boyle]], [[Robert Hooke]] i [[John Mayow]] počeli su da iznova oblikuju stare alhemijske tradicije u naučnu disciplinu. Naročito se Boyle smatra za osnivača i "oca" hemije zbog svog najvažnije rada, teksta iz oblasti klasične hemije "Skeptični hemičar" (''[[The Sceptical Chymist]]'') gdje su navedene osnovne razlike između postavki alhemije i iskustvenih naučnih otkrića nove hemije.<ref name="bojler" /> On je, između ostalog, objavio i [[Boyle-Mariotteov zakon|Boyleov zakon]], čime je odbio klasične postavke "četiri elementa" i predložio mehanističke alternative atoma i [[Hemijska reakcija|hemijskih reakcija]] koje bi mogle biti subjekat strogih eksperimenata.<ref name="bbcok" />

[[Datoteka:David - Portrait of Monsieur Lavoisier (cropped).jpg|thumb|200px|[[Antoine-Laurent de Lavoisier]] se smatra "ocem moderne hemije".<ref name="babohemije" />]]
Teoriju [[flogiston]]a (supstance koja je u osnovi svakog sagorijevanja) predložio je Nijemac [[Georg Ernst Stahl]] početkom 18. vijeka a tu teoriju je tek krajem tog vijeka opovrgnuo francuski hemičar [[Antoine Lavoisier]], "hemijski" pandan Newtonu u fizici; koji je učinio više od bilo koga drugog za osnivanje nove nauke na ispravnim teoretskim osnovama, tako što je rasvijetlio princip održanja mase i razvio novi sistem hemijske nomenklature, koji se i danas manje-više koristi.<ref name="afinit" />

Međutim, prije ovog njegovog rada, postignuta su mnoga važna otkrića, naročito u vezi prirode [[zrak]]a, za koji se ispostavilo da je sastavljen iz mnogih različitih gasova. Škotski hemičar [[Joseph Black]] (prvi eksperimentalni hemičar) i Holanđanin [[J. B. van Helmont]] otkrili su [[ugljik dioksid|ugljik-dioksid]], ili ono što je Black nazivao "fiksni zrak" 1754. godine; [[Henry Cavendish]] je otkrio [[vodik]] i rasvijetlio mnoge njegove osobine, dok su [[Joseph Priestley]] i, nezavisno od njega, [[Carl Wilhelm Scheele]] izdvojili čisti [[kisik]].

Engleski naučnik [[John Dalton]] postavio je modernu teoriju atoma; po kojoj su sve supstance sastavljene iz nevidljivih [[atom]]a materije i da različiti atomi imaju različite atomske težine. Razvoj [[Elektrohemija|elektrohemijske]] teorije hemijskih kombinacija desio se početkom 19. vijeka naročito kao rezultat rada dvojice naučnika [[Jacob Berzelius]]a i [[Humphry Davy|Humphryja Davyja]], a zasnovanog na ranijim otkrićima elektrostatičkog stuba koji je napravio [[Alessandro Volta]]. Davy je otkrio devet novih elemenata uključujući [[Alkalni metali|alkalne metale]] izdvajajući ih iz njihovih oksida pomoću električne struje.<ref name="davyhum" />

Britanac [[William Prout]] prvi je predložio sortiranje svih hemijskih elemenata prema njihovim atomskim težinama, tako što je sve poznate atome izrazio omjerom njihove težine prema atomskoj težini vodika. [[John Alexander Reina Newlands|Newlands]] je napravio prvobitni sistem elemenata, koji su kasnije razvili u moderni [[periodni sistem elemenata]]<ref name="WebElements_dot_com" /> Nijemac [[Lothar Meyer]] i Rus [[Dmitrij Ivanovič Mendeljejev]] tokom 1860tih.<ref name="aboutcom2" /> Inertne gasove, kasnije nazvani [[Plemeniti plinovi|plemeniti gasovi]], otkrio je [[William Ramsay]] u saradnji sa [[John William Strutt Rayleigh|Lordom Rayleighjem]] krajem 19. vijeka, pa su s tim otkrićem popunjene osnovne strukture tabele periodnog sistema.

[[Organska hemija|Organsku hemiju]] razvio je [[Justus von Liebig]] i njegovi savremenici, nakon što je [[Friedrich Wöhler]] sintetizirao [[urea|ureu]] kojim je zapravo potvrđeno da se živi organizmi, teoretski, mogu posmatrati i svesti pod hemijske zakone.<ref name="develop" /> Druga važna otkrića 19. vijeka bila su, između ostalog, razumijevanje [[Valencija (hemija)|valencije]] veze ([[Edward Frankland]] 1852. godine) i primjena [[Termodinamika|termodinamike]] u hemiji ([[Josiah Willard Gibbs|J. W. Gibbs]] i [[Svante August Arrhenius|Svante Arrhenius]] tokom 1870tih).

=== Hemijska struktura ===
[[Datoteka:Rutherford gold foil experiment results.svg|desno|thumb|''gore:'' očekivani rezultati: alfa-čestice prolaze kroz model atoma ''pudinga od šljiva'' bez prepreka.<br />
''dolje:'' dobijeni rezultati: manji dio čestica je odbijen, dajući indiciju da postoji malehni, koncentrični naboj (atomsko jezgro).]]
Tek početkom 20. vijeka konačno su shvaćene teoretske osnove hemije nakon serije značajnih otkrića, koji su rezultat uspjelih pokusa u istraživanju prave prirode unutrašnje strukture atoma. Godine 1897. J. J. Thomson je na Univerzitetu [[Cambridge]] otkrio [[elektron]] a vrlo brzo njega je francuski naučnik Becquerel kao i bračni par [[Pierre Curie|Pierre]] i [[Marie Curie]] istraživali fenomen [[radioaktivnost]]i. U seriji pionirskih eksperimenata [[Ernest Rutherford]] je na Univerzitetu u [[Manchester]]u otkrio unutrašnju strukturu atoma i postojanje [[proton]]a, klasificirao je i objasnio različite vrste radioaktivnog zračenja i uspješno transmutirao prvi element bombardujući [[dušik]] alfa-česticama.

Njegov rad na atomskoj strukturi razvili su i poboljšali njegovi učenici, danski fizičar [[Niels Bohr]] i Englez [[Henry Moseley]]. Elektronsku teoriju hemijskih veza i molekulskih orbitala razvili su američki naučnici [[Linus Pauling]] i [[Gilbert N. Lewis]].

Godinu 2011. [[Ujedinjeni narodi]] su proglasili Međunarodnom godinom hemije.<ref name="godina11" /> Godina je proglašena na inicijativu [[IUPAC]]-a (Međunarodne unije čiste i primijenjene hemije) te UN organizacije za nauku, obrazovanje i kulturu, a uključivao je hemijska društva, akademije i institucije u svijetu a zasnivala se na individualnim inicijativama za organiziranje lokalnih i regionalnih aktivnosti.

== Podela ==
=== Analitička hemija ===
{{poseban članak|Analitička hemija}}
[[Datoteka:Lab bench.jpg|mini|Laboratorija za hemiju na Istitutu za biohemiju Univerziteta u Kelnu.]]
[[Analitička hemija]] je [[nauka]] koja se bavi proučavanjem hemijskih i fizičkih procesa na osnovu kojih se može odrediti kvalitativni i kvantitativni sastav ispitivane [[hemijska supstanca|supstance]]. Zbog toga se ova nauka deli na dve oblasti: kvalitativnu i kvantitativnu [[analiza|analizu]]. Kvalitativna analiza po pravilu prethodi kvantitativnoj i njome se utvrđuje iz kojih se [[hemijski element|elemenata]], [[jon]]a, [[atom]]skih ([[funkcionalna grupa|funkcionalnih]]) grupa i [[molekul]]a sastoji ispitivana supstanca. Kvantitativna analiza se zasniva na utvrđivanju ili količina ispitivanih supstanci ili odnosa u kome se date supstance nalaze. [[naučna metoda|Metode]] kojima se pri tome analitička hemija koristi se mogu podeliti na hemijske, fizičke i fizičko-hemijske.

=== Neorganska hemija ===
{{poseban članak|Neorganska hemija}}
Hemija je zapravo nauka koja proučava sastav i osobine supstanci, kao i pojave koje se dešavaju kada supstance reaguju jedna sa drugom. Neorganska hemija predstavlja veliki deo hemije jer ona proučava hemijska svojstva i [[hemijska reakcija|reakcije]] svih hemijskih elemenata i njihovih [[hemijsko jedinjenje|jedinjenja]] kao i hemijske procese koji se zbivaju među njima. Izuzetak čine jedinjenja (četvorovalentnog) [[ugljenik]]a koje izučava organska hemija.

=== Organska hemija ===
{{poseban članak|Organska hemija}}
Organska hemija je, najopštije postavljeno, hemijska disciplina koja se bavi proučavanjem [[ugljenik]]a i njegovih jedinjenja.<ref>''K. Peter C. Vollhardt, Neil E. Schore: Organska hemija — struktura i funkcija'', 4. izdanje, Data Status, Beograd, 2004.</ref> Nešto konkretnije, to je [[nauka]] koja proučava svojstva, strukturu i reaktivnost [[organsko jedinjenje|organskih jedinjenja]], kao i načine na koji se ta saznanja mogu primeniti u [[hemijska sinteza|sintezi]] željenih jedinjenja. I pored sugestivnog naziva, spektar struktura kojima se bavi organska hemija nipošto nije ograničen na supstance poreklom iz živog sveta; naprotiv, organska sinteza bavi se dobijanjem novih organskih jedinjenja iz najrazličitijih prekursora. Ipak, za sva jedinjenja kojima se bavi organska hemija zajedničko je da sadrže [[valenca|četvorovalentni]] ugljenik.

Početkom [[19. vek]]a iz [[biljke|biljaka]] su izolovane organske supstance koje su po svojim osobinama bile potpuno drugačije od svih do tada poznatih jedinjenja. Doktrina [[vitalizam|vitalizma]], koju je zastupao veliki broj hemičara tadašnjice, tvrdila je da je osobenost svih takvih jedinjenja prisustvo „životne sile“ ({{jez-lat|vis vitalis}}), bez čijeg učešća je ujedno i nemoguće sintetisati organsku materiju. Ovakav rigidan stav po kojem sinteza organskih struktura (koje su tada smatrane posebno složenima) može da se odigra samo u živim organizmima, a nikako u reakcionoj smeši, efektivno je zakočio dalji razvoj organske hemije. [[1828]]. godine, međutim, [[nemačka|nemački]] hemičar [[Fridrih Veler]] je sasvim slučajno, u pokušaju da dobije [[amonijum-cijanat]] iz [[cijanatna kiselina|cijanatne kiseline]] i [[amonijak]]a, dobio supstancu koju je uspešno identifikovao kao [[ureja|ureju]]. Ureja je danas poznata kao značajan finalni produkt [[metabolizam|metabolizma]] sisara, ali je i u Velerovo vreme bila klasifikovana kao organsko jedinjenje, jer je ranije bila izolovana iz [[urin]]a. [[Velerova sinteza|Velerovom sintezom]] srušen je postulat da je nemoguće dobiti organsko jedinjenje iz neorganskih prekursora. Ovo otkriće predstavljalo je prekretnicu u razvitku organske hemije koje je dovelo do njene velike ekspanzije.

Tokom protekla dva veka naučna osnova organske hemije znatno je proširena, zahvaljujući i razvoju drugih hemijskih disciplina. Ima velike implikacije u brojnim drugim poljima nauke i privrede — [[petrohemija|petrohemiji]], [[farmacija|farmaciji]], industriji [[plastika|plastičnih masa]], [[prehrambena industrija|prehrambenoj industriji]], industriji [[boja (hemija)|boja]] i [[lak]]ova...

Glavni akcenat u organskoj hemiji danas je na [[organska sinteza|organskoj]] i [[hiralna sinteza|hiralnoj sintezi]], zatim [[zelena hemija|zelenoj hemiji]], [[mikrotalasna hemija|mikrotalasnoj hemiji]] i hemiji [[fuleren]]a.

=== Fizička hemija ===
{{main|Fizička hemija}}
Fizička hemija je nastala kombinovanjem znanja iz [[fizika|fizike]], hemije, [[termodinamika|termodinamike]] i [[kvantna mehanika|kvantne mehanike]] da bi se opažene makroskopske pojave opisale na atomskom i molekulskom nivou, dakle, fizička hemija se bavi vezom između mikroskopskih i makroskopskih osobina materije. Na primer, veličina [[molekul]]a u tečnosti može da se odredi na osnovu merenja njenog indeksa prelamanja i [[gustina|gustine]], ili na osnovu toplotnog kapaciteta i površinskog napona.

=== Biohemija ===
{{main|Biohemija}}
[[Datoteka:DNA orbit animated.gif|thumb|right|290px|Kompjuterski prikaz molekula [[DNK]] ({{PDB2|1D65}})<ref>{{Cite journal2 |title = Molecular structure of the B-DNA dodecamer d(CGCAAATTTGCG)2. An examination of propeller twist and minor-groove water structure at 2.2 A resolution |author = Edwards K.J., Brown D.G., Spink, N., Skelly J.V., Neidle S. |journal = J.Mol.Biol. |year= 1992 |volume = 226 |pmid = 1518049 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1518049?dopt=Abstract|pages=1161-1173}}</ref>]]

Biohemija je most između [[biologija|biologije]] i hemije koji proučava kako kompleksne [[hemijska reakcija|hemijske reakcije]] stvaraju život. Biohemija je hibridni deo hemije koji konkretno proučava hemijske procese u živim organizmima. Ovaj članak diskutuje samo kopnenu biohemiju, koja počiva na [[ugljenik]]u i [[voda|vodi]]. Kako svi oblici života koje danas imamo na planeti imaju zajedničko poreklo, prema tome imaju i slične biohemije, kao što su [[genetički kod]] i [[stereohemija]] mnogih biomolekula. Nepoznato je da li su naizmenične biohemije uopšte i moguće.

Biohemija proučava strukturu i fuknciju celularnih komponenti, kao što su [[protein]]i, [[ugljeni hidrat]]i, [[lipid]]i, [[nukleinska kiselina|nukleinske kiseline]] i ostali [[biomolekuli]]. Iako postoji ogroman broj različitih biomolekula, oni se često sastoje od istih jedinica koje se ponavljaju [[monomeri|monomera]], ali koji se ponavljaju u različitim sekvencima. Nedavno, biohemija je počela da se fokusira na proučavanje reakcija u kojima su [[kataliza]]tori [[enzim]]i, i na proučavanje osobina proteina.

Biohemija [[metabolizam|metabolizma]] ćelije i biohemija [[endokrini sistem|endokrinog sistema]] su dva domena koja su intenzivno studirana. Druge oblasti koje spadaju pod pojam biohemije su genetički kod ([[DNK]], [[Ribonukleinska kiselina|RNK]]), [[sinteza proteina]], [[transport kroz ćelijsku membranu]] i [[Prenos signala (biologija)|transdukcija signala]].

=== Teorijska hemija ===
{{main|Teorijska hemija}}
Teorijska hemija je podoblast hemije koja koristi znanja iz fizike da se objasne ili predvide hemijski fenomeni. U prethodnim godinama činila ju je samo [[kvantna hemija]], tj. primena kvantne mehanike da bi se rešili problemi u hemiji. Gruba potpodela teorijske hemije su elektronske strukture, dinamika i statistička mehanika. U procesu rešavanja problema, sve tri potgrane mogu biti uključene u različitom stepenu. Od kraja [[Drugi svetski rat|Drugog svetskog rata]], razvoj [[računar]]a je omogućio sistematski razvoj [[računska hemija|računske hemije]], veštine ravijanja i primene računarskih programa za rešavanje hemijskih problema. Teorijska hemija se u velikoj meri preklapa sa (teorijskom ili eksperimentalnom) [[fizika kondenzovane materije|fizikom kondenzovane materije]] i [[molekularna fizika|molekularnom fizikom]].

== Principi moderne hemije ==
[[Datoteka:Lab bench.jpg|thumb|lijevo|250px|Laboratorija na institutu za biohemiju, [[Univerzitet u Kölnu]].]]
Danas prihvaćeni model atomske strukture je [[kvantna mehanika|kvantnomehanički model]].<ref name="bonding" /> Tradicionalna hemija počinje proučavanjem elementarnih čestica, [[atom]]a, [[molekula]],<ref name="vizija" /> [[Hemijsko jedinjenje|hemijskih jedinjenja]], [[metal (hemija)|metala]], [[kristal]]a i drugih agregata materije. Ova materija se može proučavati u tri (uobičajena) agregatna stanja: čvrstom, tečnom ili gasovitom [[agregatno stanje|stanju]], bilo u pojedinačnom ili njihovoj kombinaciji. Međudjelovanja, reakcije i transformacije koje se proučavaju u hemiji obično su rezultat interakcije između atoma, koji dovode do reorganiziranja hemijskih veza koje drže atome povezane jedne s drugima. Takva ponašanja se ispituju u hemijskim laboratorijama. Prema stereotipskim mišljenjima, u hemijskim laboratorijama se koriste razni oblici [[Laboratorijsko posuđe|laboratorijskog posuđa]]. Međutim, posuđe nije osnovno u hemijskim naukama, a veliki broj eksperimenata u hemiji, kako primijenjenoj tako i u industrijskoj, izvodi se bez njega.

[[Hemijska reakcija]] je transformacija nekih supstanci u jednu ili više drugačijih supstanci.<ref name="zlat" /> Osnova za takve hemijske transformacije je reorganiziranje elektrona u hemijskim vezama između atoma. One se simbolički mogu predstaviti pomoću hemijskih jednačina, koje obično uključuju atome kao subjekte. Broj atoma na lijevoj i na desnoj strani jednačine moraju biti jednaki. Samo u posebnim slučajevima kada broj atoma na suprotnim stranama jednačine nije isti, takva transformacija se naziva [[nuklearna reakcija]] ili [[radioaktivnost|radioaktivni]] raspad. Vrste hemijskih reakcija u koje mogu stupati supstance i promjene energije povezane sa njima obuhvaćene su određenim osnovnim pravilima, poznatim kao hemijski zakoni.

Razmatranja o [[energija|energiji]] i [[entropija|entropiji]] su nezamjenjivo važna u gotovo svim oblastima hemije. Hemijske supstance se dijele po njihovoj strukturi, fazama, kao i po hemijskom sastavu. One se mogu analizirati koristeći alate hemijske analize kao što su [[spektroskopija]] i [[hromatografija]]. Naučnici koji se bave hemijskim istraživanjima nazivaju se [[hemičar]]ima.<ref name="calmis" /> Većina modernih hemičara se specijalizira u jednoj ili više podoblasti hemije. Za detaljno izučavanje hemije postoje brojni koncepti od nezamjenjivog značaja, a neki od njih su:<ref name="frostb" />

=== Materija ===
{{Glavni|Materija}}
[[Datoteka:Atom_Diagram.svg|thumb|170px|desno|Dijagram atoma zasnovan na Rutherfordovom modelu]]
U hemiji, [[materija]] je definirana kao sve ono što ima masu u mirovanju i zapreminu (zauzima prostor) i sačinjeno je od čestica. Čestice koje sačinjavaju materiju također imaju vlastitu masu u mirovanju, ali je nemaju sve čestice, kao što su naprimjer [[foton]]i. Materija može biti čista supstanca ili smjesa dvije ili više supstanci.<ref name="james" />

=== Atom ===
{{main|Atom}}
[[Datoteka:Atom.png|mini|Najprostiji model atoma helijuma, sa atomskim jezgrom koje se sastoji od dva protona i dva neutrona oko koga kruže dva elektrona.]]
Atom ([[Grčki jezik|grčki]] άτομον (atomon) - nedeljiv) je najmanji delić [[hemijska supstanca|supstance]], tj. [[hemijski element|hemijskog elementa]] koji ispoljava sve osobine tog hemijskog elementa. Atom se sastoji iz jezgra i elektronskog omotača.<ref name="james" />

<u>Jezgro čine</u>:
* [[Proton]]i, sa pozitivnim naelektrisanjem i jediničnom masom i 
* [[Neutron]]i, koji imaju jediničnu masu ali nisu naelektrisani.

<u>Omotač čine</u>:
* [[Elektron]]i, koji imaju negativno naelektrisanje i zanemarljivo malu masu.

Hemijske osobine atoma određuje broj protona u njemu ([[redni broj]]) i taj broj je jedinstven za svaki element, a masu broj protona i broj neutrona. Atom kao celina je neutralan jer sadrži isti broj elektrona i protona. Atom postaje naeletrisan tako što primi ili otpusti jedan ili više elektrona i postaje [[jon]].

Hemijske osobine atoma ne zavise od broja neutrona, pa postoje atomi istog elementa sa različitim brojem neutrona - [[izotop]]i.

=== Molekul ===
{{main|Molekul}}
[[Datoteka:H2o hq2 alpha.png|200px|mini|Molekulska struktura vode.]]
[[Datoteka:Caffeine (1) 3D ball.png|210px|thumb|left|Model štapića i kugle molekule [[kofein]]a (C<sub>8</sub>H<sub>10</sub>N<sub>4</sub>O<sub>2</sub>).]]
Molekul je najmanja jedinica [[hemijsko jedinjenje|hemijskog jedinjenja]] koja zadržava hemijski sastav i svojstva. Molekul se sastoji iz više [[atom]]a, istog [[hemijski element|hemijskog elementa]] kao kod [[kiseonik]]a, (O<sub>2</sub>), ili iz različitih elemenata kao kod [[voda|vode]] (H<sub>2</sub>O).

Molekuli su suviše mali da bi se videli golim okom. Dimenzija su od 0,1 do 100 nanometara (0,0000000001 do 0,0000001 metara) mada ima i izuzetaka. Recimo [[makromolekul]] [[DNK]] kad bi se izvadio iz jedra ćelije i razmotao dostigao bi dužinu jednog do dva metra.<ref>[http://hypertextbook.com/facts/1998/StevenChen.shtml Length of a Human DNA Molecule], Pristupljeno 29. 4. 2013.</ref> Međutim i tada bi bio nevidljiv jer bi njegovo 'vlakno' bilo prečnika svega 0,000000005 m. Zato se za određivanje veličine i oblika molekula koriste posebne metode [[fizička hemija|fizičke hemije]] a naročito [[instrumentalne metode]].

Odnos elemenata koji grade jedinjenje, izražava se empirijskom formulom. Na primer, vodu grade [[vodonik]] i kiseonik u odnosu 2:1, H<sub>2</sub>O, a etil [[alkohol]], ([[etanol]]) [[ugljenik]], vodonik i kiseonik u odnosu 2:6:1, C<sub>2</sub>H<sub>6</sub>O. Ovaj odnos ne mora uvek da određuje jedinstveni molekul - [[dimetil etar]] ima isti odnos kao etanol, na primer. Molekuli koji se sastoje od istih atoma, ali u različitom rasporedu se zovu [[Izomer (hemijski)|izomeri]].

[[Hemijska formula|Hemijska]] ili molekulska formula određuje tačnije redosled atoma koji grade molekul, pa je formula etanola CH<sub>3</sub>CH<sub>2</sub>OH a dimetiletra CH<sub>3</sub>OCH<sub>3</sub>. Za predstavljanje složenijih molekula gde atomi mogu biti različito raspoređeni u prostoru koriste se strukturne formule.
[[Molekulska masa]] je zbir masa atoma koji čine molekul, i poput atomske, izražava se u atomskim jedinicama mase (atomska jedinica mase = 1/12 mase [[izotop]]a <sup>12</sup>C).
Dugo se mislilo da su dužine hemijski veza i njihovi uglovi u molekulu konstantni. Međutim, modernim strukturnim metodama nađeno je da se geometrija hemijske veze neznatno menja, naročito kod složenijih molekula.

=== Mol ===
{{main|Mol (jedinica)}}
Mol (simbol: mol) je jedna od sedam [[Osnovne jedinice SI sistema|SI osnovnih jedinica]] koja meri [[količina supstance|količinu supstance]] [[sistem]]a. Jedan mol je količina [[hemijska supstanca|supstance]] koja sadrži toliko [[elementarna čestica|čestica]] koliko ima [[atom]]a u tačno 0,012 [[kilogram]]a [[ugljenik]]a [[izotop]]a C12. Ova količina je poznata kao [[Avogadrov broj]] i približno iznosi 6,0221415 × 10&sup2;&sup3;.<ref name="bimp" />{{sfn|Atkins|de Paula|2009|p=9}}

Zbog veze [[jedinica atomske mase|jedinice atomske mase]] sa [[Avogadrov broj|Avogadrovim brojem]], praktični način iskazivanja ovoga za atome ili molekule je: ''Količina supstance koja sadrži isti broj [[kilogram|grama]] kao i broj [[relativna atomska masa|atomske mase]] supstance.'' Pošto [[gvožđe (hemijski element)|gvožđe]], na primer, ima atomsku masu od 55,845, u jednom molu gvožđa ima 55,845 grama (0,055845 kilograma).

Kada se mol koristi da bi se odredila količina supstance, potrebno je navesti i o kojoj vrsti čestica se radi, jer to mogu biti atomi, [[molekul]]i, [[jon]]i... Na primer, 18 grama vode sadrži 1&nbsp;mol molekula, 2 mola atoma [[vodonik]]a, 1&nbsp;mol atoma [[kiseonik]]a ili ukupno 3 mola atoma.

=== Element ===
[[Datoteka:Carbon dioxide structure.png|thumb|desno|130px|[[Ugljen dioksid|Ugljen-dioksid]] (CO<sub>2</sub>), primjer hemijskog spoja]]
{{main|Hemijski element}}

Hemijski element se karakteriše određenim brojem protona u [[atomsko jezgro|jezgru]] njegovih atoma. Ovaj broj se naziva [[atomski broj]] elementa. Na primer, svi atomi sa 6 protona u svom jezgru su atomi hemijskog elementa [[ugljenik]]a, a svi atomi sa 92 protona su atomi [[uranijum]]a. [[Izotop]]i nekog hemijskog elementa mogu imati različiti broj neutrona u svom jezgru, dok im je broj protona isti. Na primer, običan [[vodonik]] ima samo jedan proton u jegru, a njegovi izotopi [[deuterijum]] i [[tricijum]] imaju po jedan proton i po jedan, odnosno dva neutrona u svom jezgru.{{sfn|Housecroft|Sharpe|2008|p=2}}

Najpogodniji način za prikaz hemijskih elemenata je [[periodni sistem elemenata]], u kom su elementi grupisani po svojim atomskim brojevima. Zahvaljujući njenom uređenju, grupe (vertikalne kolone) i periode (horizontalni redovi) elemenata u tabeli dele zajedničke hemijske osobine, ili prate određen trend u karakteristikama kao što su [[atomski radijus]], [[elektronegativnost]], itd.{{sfn|Burrows|2009|p=110}}

=== Jedinjenje ===
[[Datoteka:Benzene-2D-full.svg|thumb|150px|desno|Dvodimenzionalni skeletni model molekule [[benzen]]a (C<sub>6</sub>H<sub>6</sub>)]]
{{main|Hemijsko jedinjenje}}
Hemijsko jedinjenje je čista supstanca koja se sastoji iz dva ili više elemenata.{{sfn|Burrows|2009|p=12}} [[Atom]]i koji sačinjavaju jedinjenje su međusobno vezani [[hemijska veza|hemijskim vezama]] i čine [[molekul]] (ili [[kristalna rešetka|kristalnu rešetku]]). Sastav hemijskih jedinjenja je stalan bez obzira na način njihovog postanka (to znači da je odnos atoma koji su povezani hemijskim vezama uvek isti). Tradicionalno se hemijska jedinjenja dele na [[organska jedinjenja|organska]] i [[neorganska jedinjenja|neorganska]]. Osim ovih, postoje i razne potpodele (na [[kiselina|kiseline]], [[Baza (hemija)|baze]], [[so]]li, [[oksid]]e itd.)

[[IUPAC|Međunarodna unija za čistu i primijenjenu hemiju]] (IUPAC) je postavila sistem standardne nomenklature za sve spojeve. Organski spojevi dobijaju ime u skladu sa sistemom organske nomenklature.<ref name="acdlhateher" /> [[Neorganska hemija|Neorganski spojevi]] dobijaju ime u skladu sa neorganskom nomenklaturom.<ref name="goldknjiga" /> Osim toga Servis hemijskih sažetaka (''Chemical Abstracts Service'') preporučuje metod indeksiranja hemijskih supstanci. Po toj shemi, svaka hemijska supstanca se može jedinstveno identificirati pomoću broja poznatog kao [[CAS registarski broj]].

=== Smeša ===
{{main|Smeša}}
[[Datoteka:LemonadeJuly2006.JPG|mini|left|[[Limunada]] je smeša.]]
{{infokutija
| podaci1 = [[Datoteka:Cín.png|100px]][[Datoteka:Sulfur-sample.jpg|100px]]
| podaci2 = [[Datoteka:Diamants maclés 2(République d'Afrique du Sud).jpg|100px]][[Datoteka:Sugar 2xmacro.jpg|100px]]
| podaci3 = [[Datoteka:Sal (close).jpg|100px]][[Datoteka:Sodium bicarbonate.jpg|100px]]
| podaci5 = Primjeri čistih hemijskih supstanci. S lijeva na desno: elementi [[kalaj]] (Sn) i [[sumpor]] (S), [[dijamant]] (alotrop [[ugljik]]a), [[saharoza]] (čisti šećer) i [[natrijum-hlorid]] (so) i [[natrijum-hidrogenkarbonat]] (soda bikarbona), koje su ionski spojevi.
}}
Smeše su [[skup]]ovi dve ili više različitih [[hemijska supstanca|supstanci]], za razliku od [[čista supstanca|čistih]] (prostih) supstanci koje sačinjava samo jedan [[hemijski element|element]] ili jedno [[hemijsko jedinjenje|jedinjenje]]. [[osobina|Osobine]] smeša su aditivne, odnosno, ona zadržava osobine svih supstanci koje je čine.<ref name="katty" /> Tako će smeša [[gvožđe (hemijski element)|gvožđa]] i [[sumpor]]a imati osobine i jednog i drugog elementa (gvožđe će i dalje imati [[magnet]]na svojstva, a sumpor [[žuta boja|žutu boju]]).<ref name="magnezij" /> Smeše možemo podeliti na homogene i heterogene. One su obično [[heterogena supstanca|heterogene]], što znači da se jasno mogu uočiti razlike između supstanci koje ih čine. Međutim, dešava se da su sastojci neke smeše dovoljno mali da se ne mogu videti golim okom, pa takve smeše izgledaju homogeno. Takav je slučaj sa [[krv]]lju. Pod [[mikroskop]]om se vidi da krv sačinjava bezbojna [[tečnost]] sa suspendovanim [[elementarna čestica|česticama]]. [[Homogena supstanca|Homogena]] je ona supstanca kod koje jedan deo ima potpuno isti sastav i osobine kao svaki drugi deo. Primeri za prave homogene smeše (jer se heterogenost ne može dokazati) su neki vodeni [[rastvor]]i (šećera, [[so]]li itd.). Oslobađanje [[toplota|toplote]], [[toplotno zračenje|zračenja]] [[svetlost]]i ili stvaranje [[električna struja|struje]] su [[pojava|pojave]] koje obično prate neku [[hemijska reakcija|hemijsku reakciju]]. Ukoliko ne dođe do ovih pojava prilikom mešanja supstanci, pretpostavlja se da se nije desila [[hemijska reakcija]], već da se napravila smeša. Sastojci u smeši se razdvajaju korišćenjem [[fizička promena|fizičkih promena]] supstanci. Pri tome se mogu koristiti različita [[fizička svojstva]], kao što su [[magnetizam]], [[specifična težina]], (ne)[[rastvorljivost]] u odgovarajućim [[rastvarači]]ma, [[Talište|tačka topljenja]], kao i [[metoda|metode]]: [[destilacija]], [[likvacija]], [[difuzija]], [[elutracija]], [[flotacija]].

=== Supstanca ===
{{main|Supstanca}}
Supstanca je oblik postojanja [[materija|materije]] koji je dostupan ljudskim [[čulni organi|čulima]]. Karakteriše je [[masa mirovanja]]. Sastoji se od veoma sitnih [[elementarna čestica|čestica]] - [[atom]]a. Danas je poznato više od 40 milona različitih supstanci, od kojih su neke supstance pronađene u [[priroda|prirodi]], dok se druge proizvode veštačkim putem.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?term=all%5Bfilt%5D&cmd=search&db=pcsubstance PubChem], Pristupljeno 29. 4. 2013.</ref> Bez obzira na koji od ta dva načina pronađene, veliki broj njih, oko 100 hiljada ima praktičnu primenu.<ref>{{cite web |url=http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewContentItem.do;jsessionid=7B02588F7ECAC9725522A356C2E6AA6D?contentType=Article&hdAction=lnkhtml&contentId=871461 |title=Emerald &#124; Management of Environmental Quality: An International Journal &#124; A Swedish overview of selecting hazardous substances as pollution indicators in wastewater |doi=10.1108/14777830410523116 |publisher=Emeraldinsight.com |date= |accessdate=24. 6. 2010. }}{{Dead link|date=October 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

Svaka supstanca ima karakteristična svojstva po kojima se manje-više razlikuje od drugih supstanci, na primer: [[boja|boju]], [[miris]], [[gustina|gustinu]], [[tačka topljenja|temperaturu topljenja]], [[tačka ključanja|temperaturu ključanja]]. Navedena i slična svojstva supstanci, koja se određuju pomoću naših čula ili instrumenata, nazivaju se [[fizička svojstva]]. [[Hemijska svojstva]] supstanci ispoljavaju se pri njihovim [[hemijska reakcija|reakcijama]] sa drugim supstancama.

=== Hemijske veze ===
{{main|Hemijske veze}}
Hemijska veza je privlačna sila između dva [[atom]]a nastala interakcijom njihovih perifernih ([[valentni elektroni|valentnih]]) [[elektron]]a. [[Sila]] je mnogo jača od [[energija|energije]] toplotnog [[kretanje|kretanja]] tako da su atomi trajno vezani obrazujući stabilnu grupu - [[molekul]]. Elektroni su istog naelektrisanja pa bi trebalo da se odbijaju, međutim, u elektronskim orbitalama sparivanje njihovih [[spin]]ova stabilizuje elektronske parove i ukupan efekat je obrazovanje stabilne veze. Dva osnovna tipa hemijske veze su jonska i kovalenta, ali se u prirodi sreću i 'mešane' veze, odnosno one koje imaju delimično jonski i delimično kovalentni karakter. U prilog tome ide i to što kovalentna veza može biti [[polarna veza|polarna]] i [[nepolarna veza|nepolarna]]. Poseban tip veze je [[metalna veza]] koja se stvara između atoma [[metal]]a.

=== Joni ===
{{main|Jon}}
[[Datoteka:Selpologne.jpg|Kristal kuhinjske soli|mini]]
Jon je [[naelektrisanje|naelektrisana]] čestica (atom ili molekul) koja primila ili izgubila jedan ili više elektrona. Pozitivno naelektrisani [[jon|katjoni]] (na primer [[natrijum]]ov katjon Na<sup>+</sup>) i negativno naelektrisani [[jon|anjoni]] (na primer [[hlor]]ov anjon Cl<sup>−</sup>) mogu da obrazuju [[kristalna rešetka|kristalnu rešetku]] neutralne [[so]]li (na primer [[kuhinjska so|natrijum hlorid]] ili kuhinjska so NaCl). Primeri višeatomskih jona koji se ne raspadaju tokom kiselinsko-baznih reakcija su [[hidroksid]]i (OH<sup>−</sup>) i [[fosfati]] (PO<sub>4</sub><sup>3−</sup>).

Jonizovani gasovi se često nazivaju [[plazma (fizika)|plazma]].

=== Hemijska reakcija ===
{{main|Hemijske reakcije}}
[[Datoteka:Campfire 4213.jpg|[[plamen|Gorenje]] je jedna od najpoznatijih hemijskih reakcija|mini]]
Hemijske reakcije predstavljaju trajne promene u strukturi polaznih [[hemijska supstanca|supstanci]] (reaktanata ili reagujućih supstanci) i nastajanje novih supstanci (proizvoda) koje se po sastavu i svojstvima razlikuju od polaznih supstanci.

Hemijske reakcije se grubo mogu podeliti na:
# [[Oksido-redukcija|Oksido-redukcione reakcije]];
# [[Komleksne reakcije]];
# Hemijske reakcije pri kojima dolazi do [[disocijacija (hemija)|disocijacije]] i [[asocijacija (hemija)|asocijacije]] molekula, atoma i jona.

Hemijske reakcije odigravaju se sa promenom supstanci i sa određenim toplotnim efektom, pri čemu se oslobađa [[energija]] ili troši (vezuje ili otpušta). Ukoliko se prilikom reakcije troši ili oslobađa toplota onda se govori o [[Termohemijske reakcije|termohemijskim reakcijama]]. Količina [[Toplota|toplote]] koja se u toku hemijske reakcije oslobađa ili vezuje naziva se [[toplota reakcije]].

Hemijske reakcije koje se odigravaju oslobađanjem toplote nazivaju se [[egzotermne reakcije]]. Hemijske reakcije koje se odigravaju sa vezivanjem toplote nazivaju se [[endotermne reakcije]]. Ako je hemijska reakcija u jednom smeru endotermna u drugom je egzotermna i obrnuto.

=== Energija ===
{{main|Energija}}
Neku [[hemijska reakcija|hemijsku reakciju]] uvek prati [[endotermna reakcija|povećanje]] ili [[egzotermna reakcija|gubitak]] energije supstanci koje učestvuju u reakciji. Deo energije se razmenjuje između okoline i reaktanata u obliku [[toplota|toplote]] ili [[svetlost]]i, tako da produkti reakcije mogu imati više ili manje energije od reaktanata. Za reakciju se kaže da je egzotermna ako je ukupna količina energije proizvoda reakcije niža od početne energije reaktanata, dok je kod endotermnih reakcija situacija obrnuta.

Hemijske reakcije nisu moguće sve dok energija reaktanata ne pređe energetsku barijeru koja se naziva [[energija aktivacije]]. Brzina hemijske reakcije (na nekoj temperaturi T) je povezana sa energijom aktivacije E preko Bolcmanovog faktora <math>e^{-E/kT} </math> - što je verovatnoća da molekul ima energiju veću ili jednaku E na datoj temperaturi T. Ova eksponencijalna zavisnost brzine reakcije od temperature naziva se [[Arenijusova jednačina]]. Energija aktivacije potrebna za izvođenje hemijske reakcije može biti u obliku toplote, svetlosti, elektriciteta ili mehaničke sile u obliku ultrazvuka.<ref>Reilly, Michael. (2007).
* [http://www.newscientisttech.com/article/dn11427 Mechanical force induces chemical reaction], NewScientist.com news service, Reilly</ref>

Sa ovim je povezan koncept [[termodinamička slobodna energija|slobodne energije]], koja uključuje i pojam [[entropija|entropije]], a koje je vrlo korisno sredstvo za predviđanje izvodljivosti reakcije i određivanja stanja ravnoteže hemijske reakcije. Reakcija je izvodljiva samo ako je ukupna promena [[Gibsova slobodna energija|Gibsove slobodne entalpije]] negativna <math> \Delta G \le 0 \,</math>; ako je jednaka nuli za hemijsku reakciju se kaže da je u [[hemijska ravnoteža|ravnoteži]].

Postoje samo ograničena moguća stanja energije elektrona, atoma i molekula. Ona su određena pravilima [[kvantna mehanika|kvantne mehanike]], koja zahteva [[kvantovanje]] energije. Za atome/molekule na višem energetskom stanju se kaže da su pobuđeni. Ti atomi/molekuli u pobuđenom stanju su često reaktivniji, što je preduslov za hemijske reakcije.

[[Agregatna stanja|Agregatno stanje]] neke supstance je uvek određeno njenom energijom i energijom njene okoline. Kada su [[međumolekulske sile]] u supstanci takve da energija okruženja nije dovoljna da ih nadjača, supstanca se nalazi u uređenijim stanjima kao što su tečnosti i čvrsta tela, kao što je slučaj sa vodom (H<sub>2</sub>O), koja je tečnost na sobnoj temperaturi, jer su njeni molekuli povezani [[vodonična veza|vodoničnim vezama]].<ref>[http://www.chem4kids.com/files/matter_changes.html Changing States of Matter] - Chemforkids.com</ref> Sa druge strane [[vodonik-sulfid|vodonik sulfid]] (H<sub>2</sub>S) je gas na sobnoj temperaturi i normalnom pritisku, jer su njegovi molekuli povezani slabijom dipol-dipol interakcijom.

Prelazak energije sa jedne supstance na drugu zavisi od veličine energetskog [[kvant]]a koji emituju supstance. Ipak, toplotna energija se lako prenosi sa skoro svake supstance na drugu jer su vibracioni i rotacioni energetski nivoi supstance smešteni vrlo blizu. Pošto elektronski energetski nivoi nisu blizu jedan drugog, [[ultraljubičasto zračenje|ultraljubičasto elektromagnetno zračenje]] se ne prenosi istom lakoćom, a slično je i sa električnom energijom.

Postojanje karakterističnih linija energetskih prelaza različitih supstanci je korisno za njihovu identifikaciju analizom [[spektralne linije|spektralnih linija]] različitih vrsta spektara, koja se često koristi u hemijskoj [[spektroskopija|spektroskopiji]], kao na primer u [[infracrvena spektrospkopija|infracrvenoj]] ili [[miktrotalasna spektroskopija|mikrotalasnoj spektroskopiji]], [[nuklearna magnetna rezonancija|nuklearnoj magnetnoj rezonanciji]], [[rezonancija elektronskog spina|rezonanciji elektronskog spina]], itd. Ovo se koristi za identifikaciju sastava udaljenih objekata, kao što su zvezde ili udaljene galaksije, analizom njenog spektra.

[[Datoteka:Emission spectrum-Fe.png|n|okvir|Emisioni spektar [[gvožđe (hemijski element)|gvožđa]]]]

Termin hemijska energija se često koristi da se nagovesti potencijal supstance da izvrši tranformaciju putem hemijske rekacije odnosno sposobnost da preobrazi druge supstance.

=== Agregatno stanje ===
{{Glavni|Agregatno stanje}}
[[Datoteka:Phase changes.svg|thumb|lijevo|250px|Primjeri promjene agregatnog stanja]]
Pored specifičnih hemijskih osobina koji svrstavaju po različitim hemijskim klasifikacijama, hemikalije mogu postojati u nekoliko [[agregatno stanje|agregatnih stanja]]. U večini slučajeva, hemijske klasifikacije su nezavisne od ovih klasifikacija po stanju, međutim, određene egzotične faze nisu kompatibilne sa određenim hemijskim osobinama. ''Agregatno stanje'' je skup stanja hemijskog sistema u kojem on ima slične strukturne osobine, pod određenim uslovima okoline, od kojih su dva najznačajnija: [[pritisak]] i [[temperatura]].

Fizičke osobine, poput [[gustoća|gustoće]] i [[indeks prelamanja|indeksa prelamanja]] teže da se kreću unutar vrijednosti karakterističnih za određeno agregatno stanje. Stanje materije se definira kao ''fazni prijelaz'', u kojem, kada se energija dovede ili odvede iz sistema, prelazi u "preorganiziranje" strukture sistema, umjesto promjene općenitih uslova. Ponekad distikcija između faza može biti kontinuirana umjesto da ima jasnu granicu, u tom slučaju za materiju se kaže da je u superkritičnom stanju. Kada se tri stanja nalaze istovremeno pod određenim okolnostima, takvi uslovi se nazivaju [[trojna tačka]], a pošto je ona invarijanta, uobičajeno se ona definira kao skup određenih uslova.

Najpoznatiji primjeri agregatnih stanja su čvrsta tijela, tekućine i [[plin|gasovi]]. Mnoge supstance mogu postojati u oblika u čvrstoj fazi. Naprimjer, postoje tri faze čvrstog [[željezo|željeza]] (alfa, gama i delta) koje variraju u odnosu na temperaturu i pritisak. Osnovna razlika između čvrstih faza je [[kristalna struktura]], ili aranžiranje atoma. Druga faza koja se obično javlja u studijama hemije je ''vodena'' odnosno tečna faza, koja je stanje supstance rastvorene u vodenom rastvoru (tj. u vodi).

Nešto manje uobičajene faze su stanje [[plazma|plazme]], Bose-Einsteinovog kondenzata i fermionskog kondenzata, te [[paramagnetizam|paramagnetske]] i [[feromagnetizam|feromagnetske]] faze [[magnet]]ičnih materijala. Iako se većina uobičajenih stanja odnosi u trodimenzionalne sisteme, tako je moguće definirati i analoge u dvodimenzionalnim sistemima, koje imaju posebnu pažnju zbog njihove relevatnosti u [[biologija|biološkim]] sistemima.

== Poznati hemičari ==
{{columns-list|
*[[Marie Curie]]
*[[Pierre Curie]]
*[[John Dalton]]
*[[Jöns Jakob Berzelius]]
*[[Dmitrij Ivanovič Mendeljejev]]
*[[Antoine Laurent de Lavoisier]]
*Sir [[Ernest Rutherford]]
*[[Louis Pasteur]]
*Sir [[Humphry Davy]]
*[[Fritz Haber]]
*[[Robert Boyle]]
*[[Michael Faraday]]
*[[Linus Pauling]]
*[[Vladimir Prelog]]
*[[Leopold Ružička]]
*[[Eduard Buchner]]
*[[Mikhail Lomonosov]]
*[[Axel Fredrik Cronstedt]]
*[[Fritz Strassmann]]
*[[Sima Lozanić]]
}}

== Povezano ==
* [[Periodni sustav elemenata]]
* [[Nobelova nagrada za hemiju]]
* [[Stehiometrija|Balansiranje hemijskih jednačina]]
* [[Alhemija]]

== Reference ==
{{reflist|2|refs=
<ref name="bimp">{{cite web|url=http://www.bipm.org/en/si/base_units/ |title=Official SI Unit definitions |publisher=Bipm.org |accessdate=12.6.2011}}</ref>
<ref name="magnezij">{{cite book |title=Magnesium and Magnesium Alloys |page=59 |author= M. M. Avedesian, Hugh Baker |publisher=ASM International}}</ref>
<ref name="katty">{{Cite book|title= General Chemistry |author= Hill, J.W.; Petrucci, R.H.; McCreary, T.W.; Perry, S.S. |edition= 4. |publisher= Pearson Prentice Hall |location= Upper Saddle River, New Jersey |year= 2005 |page= 37}}</ref>
<ref name="goldknjiga">[http://goldbook.iupac.org/reports/provisional/abstract04/connelly_310804.html IUPAC Provisional Recommendations for the Nomenclature of Inorganic Chemistry (2004)]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
<ref name="acdlhateher">{{cite web|url=http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/ |title=IUPAC Nomenclature of Organic Chemistry |publisher=Acdlabs.com |accessdate=12.6.2011}}</ref>
<ref name="james">{{cite book |author=Armstrong, James |title=General, Organic, and Biochemistry: An Applied Approach |publisher=Brooks/Cole |year=2012 |isbn=978-0-534-49349-3 |page=48}}</ref>
<ref name="vizija">[http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=49 Matter: Atoms from Democritus to Dalton] autora: Anthony Carpi, prof.dr.</ref>
<ref name="zlat">Zlatna knjiga IUPAC-a [http://goldbook.iupac.org/C01033.html definicija]</ref>
<ref name="calmis">{{cite web |url=http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |title=California Occupational Guide Number 22: Chemists |publisher=Calmis.ca.gov |date=29.10.1999 |accessdate=12.6.2011 |archivedate=2011-06-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110610111332/http://www.calmis.ca.gov/file/occguide/CHEMIST.HTM |deadurl=yes }}</ref>
<ref name="frostb">{{cite web|url=http://antoine.frostburg.edu/chem/senese/101/matter/ |title=General Chemistry Online - Companion Notes: Matter |publisher=Antoine.frostburg.edu |accessdate=12.6.2011}}</ref>
<ref name="bonding">{{cite web|title=chemical bonding|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/684121/chemical-bonding/43383/The-quantum-mechanical-model|work=Britannica|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=1.11.2012}}</ref>
<ref name="godina11">{{cite web |url=http://www.chem9istry2011.org |title=Chemistry |publisher=Chemistry2011.org |accessdate=10.3.2012 }}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
<ref name="bbcok">{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/boyle_robert.shtml |title=History - Robert Boyle (1627–1691) |publisher=BBC |accessdate=12.6.2011}}</ref>
<ref name="bojler">Harry Sootin (2011), ''Robert Boyle, Founder of Modern Chemistry'', Literary Licensing, LLC, {{ISBN|978-1-258-11361-2}}</ref>
<ref name="afinit">{{Cite book|title = Affinity, that Elusive Dream: A Genealogy of the Chemical Revolution |url = https://archive.org/details/affinitythatelus0000kimm | author = Mi Gyung Kim | publisher = MIT Press | year = 2003 |page = [https://archive.org/details/affinitythatelus0000kimm/page/440 440]|isbn = 0-262-11273-6}}</ref>
<ref name="babohemije">{{Cite journal|author=Jennifer Sloan; Eagle, Cassandra T. |url=http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs00897980249a |title=Marie Anne Paulze Lavoisier: The Mother of Modern Chemistry |journal=The Chemical Educator |year=1998 |volume=3 |issue=5 |pages=1–18 |format=PDF |accessdate=2007-12-24 |doi=10.1007/s00897980249a | issn=1430-4171 }}</ref>
<ref name="davyhum">{{cite journal|author=Humphry, Davy |title=On some new Phenomena of Chemical Changes produced by Electricity, particularly the Decomposition of the fixed Alkalies, and the Exhibition of the new Substances, which constitute their Bases|pages=1–45|issue=0|year=1808|volume=98|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society|url=http://books.google.com/?id=Kg9GAAAAMAAJ|doi=10.1098/rstl.1808.0001|publisher=Royal Society of London.}}</ref>
<ref name="aboutcom2">[http://chemistry.about.com/library/weekly/aa030303a.htm Timeline of Element Discovery] - About.com</ref>
<ref name="WebElements_dot_com">{{cite web| url = http://www.webelements.com/| title = WebElements: the periodic table on the web| author = Winter, Mark| publisher = The University of Sheffield| accessdate = 27.1.2014| archivedate = 2014-01-04| archiveurl = https://web.archive.org/web/20140104110225/http://webelements.com/| deadurl = no}}</ref>
<ref name="develop">{{Cite book| title = The Development of Modern Chemistry | url = https://archive.org/details/developmentofmod0000ihde | author = Ihde, Aaron John | publisher = Courier Dover Publications | year = 1984 | page = [https://archive.org/details/developmentofmod0000ihde/page/164 164] | isbn = 0-486-64235-6}}</ref>
<ref name="klinem">Morris Kline (1985) [http://books.google.com/books?id=f-e0bro-0FUC&pg=PA284&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false ''Mathematics for the nonmathematician'']. Courier Dover Publications. p. 284. {{ISBN|0-486-24823-2}}</ref>
<ref name="labjour">{{cite web|url=http://www.laboratory-journal.com/science/chemistry-physics/international-year-chemistry-history-chemistry|title=International Year of Chemistry - The History of Chemistry|publisher=G.I.T. Laboratory Journal Europe|date=25.2.2011|accessdate=12.3.2013|archive-date=2013-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20130615150135/http://www.laboratory-journal.com/science/chemistry-physics/international-year-chemistry-history-chemistry|dead-url=yes}}</ref>
<ref name="herit">{{cite web| url=http://www.chemheritage.org/explore/ancients-time.html| title=Ancients & Alchemists - Time line of achievement| publisher=Chemical Heritage Society| archiveurl=https://web.archive.org/web/20100620174035/https://chemheritage.org/explore/ancients-time.html| archivedate=2010-06-20| accessdate=23.3.2014| deadurl=yes}}</ref>
<ref name="strodach">{{cite book|author=Strodach, George K.|title=The Art of Happiness|url=https://archive.org/details/artofhappiness0000epic|year=2012|publisher=Penguin Classics|isbn=0-14-310721-6|pages=[https://archive.org/details/artofhappiness0000epic/page/7 7]–8|location=New York}}</ref>
<ref name="simpsons">{{cite web|author=Simpson, David |title=Lucretius (c. 99 - c. 55 BCE) |work=The Internet History of Philosophy |date=29.6.2005 |url=http://www.iep.utm.edu/l/lucretiu.htm |accessdate=9.1.2007}}</ref>
<ref name="dererum">{{cite web|author=Lucretius|title=de Rerum Natura (On the Nature of Things)|work=The Internet Classics Archive|publisher=Massachusetts Institute of Technology|url=http://classics.mit.edu/Carus/nature_things.html|accessdate=9.1.2007}}</ref>
<ref name="textiles">{{cite book|title=Textiles in Indian Ocean Societies|author=Ruth, Barnes|page=1|publisher=Routledge}}</ref>
<ref name="newscient">[http://www.newscientist.com/article/mg16121734.300-first-chemists.html First chemists], 13. februar 1999, New Scientist</ref>
<ref name="celiklondon">{{Cite book|author= Stahl, George, E. |title= Philosophical Principles of Universal Chemistry |location=London |year= 1730}}</ref>
<ref name="jbdumas">Dumas, J. B. (1837). ''Affinite'' (predavanja), vii, str 4. "Statique chimique", Pariz: Académie des Sciences</ref>
<ref name="paulingener">{{Cite book|author= Pauling, Linus |title= General Chemistry |publisher= Dover Publications, Inc. |year= 1947 |isbn= 0-486-65622-5}}</ref>
<ref name="changray">{{Cite book|author=Chang, Raymond |title=Chemistry, 6. izd. |url=https://archive.org/details/chemistry0006chan |location=New York |publisher=McGraw Hill |year=1998 |isbn=0-07-115221-0}}</ref>
<ref name="glaserc">{{Cite book|author=Glaser, Christopher |title= Traite de la chymie|location=Pariz | year=1663}} citirano u: {{Cite book| author= Kim, Mi Gyung | title = Affinity, That Elusive Dream - A Genealogy of the Chemical Revolution | url= https://archive.org/details/affinitythatelus0000kimm | publisher = The MIT Press | year = 2003 | isbn = 0-262-11273-6}}</ref>
<ref name="boyle">{{Cite book|author=Boyle, Robert |title =The Sceptical Chymist|location=New York | publisher=Dover Publications, Inc. (reprint) |year=1661|isbn=0-486-42825-7}}</ref>
<ref name="ernest">Weekley, Ernest (1967). ''Etymological Dictionary of Modern English''. New York: Dover Publications. {{ISBN|0-486-21873-2}}</ref>
<ref name=oed>Pojam "alhemija", u: ''The Oxford English Dictionary'', J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, vol. 1, 2. izd., 1989, {{ISBN|0-19-861213-3}}.</ref>
<ref name="anawati">"Arabic alchemy", Georges C. Anawati, str.&nbsp;853–885 u: ''Encyclopedia of the history of Arabic science'', ur. Roshdi Rashed i Régis Morelon, London: Routledge, 1996, vol. 3, {{ISBN|0-415-12412-3}}.</ref>
<ref name="stratho">Strathern, P. (2000). ''Mendeleyev's Dream – the Quest for the Elements.'' New York: Berkley Books, {{ISBN|978-0-312-26204-4}}</ref>
<ref name="alhemlab">{{cite web|url=http://www.alchemylab.com/history_of_alchemy.htm |title=History of Alchemy |publisher=Alchemy Lab |accessdate=12.6.2011}}</ref>
<ref name="doi1556">{{cite doi|10.1007/BF01801556}}</ref>
<ref name="carsten">Carsten Reinhardt. ''Chemical Sciences in the 20th Century: Bridging Boundaries''. Wiley-VCH, 2001. {{ISBN|3-527-30271-9}}. str&nbsp;1–2.</ref>
<ref name="theodore">Theodore L. Brown, H. Eugene Lemay, Bruce Edward Bursten, H. Lemay. ''Chemistry: The Central Science''. Prentice Hall; 8. izd. (1999). {{ISBN|0-13-010310-1}}. str&nbsp;3–4.</ref>
<ref name=definition>{{cite web |url=http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm |title=What is Chemistry? |publisher=Chemweb.ucc.ie |accessdate=12.6.2011 |archivedate=2018-10-03 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181003061822/http://chemweb.ucc.ie/what_is_chemistry.htm |deadurl=yes }}</ref>
<ref name="diction">[http://dictionary.reference.com/browse/Chemistry Hemija]. (n.d.). Merriam-Websterov medicinski rječnik, Pristupljeno 19. augusta 2007.</ref>
}}

== Literatura ==
{{refbegin|2}}
* {{cite book |ref=harv |last1=Atkins |first1=Peter |authorlink1=  |last2=de Paula |first2=Julio |title=Elements of Physical Chemistry |edition=5th |year=2009 |origyear=1992 |publisher=[[Oxford University Press]] |location=New York |isbn=978-0-19-922672-6}}
* {{cite book |ref=harv |last1=Burrows |first1=Andrew |last2=Holman |first2=John |last3=Parsons |first3=Andrew |last4=Pilling |first4=Gwen |last5=Price |first5=Gareth |title=Chemistry<sup>3</sup> |url=https://archive.org/details/chemistry3introd0000unse |year=2009 |publisher=[[Oxford University Press]] |location=Italy |isbn=978-0-19-927789-6}}
* {{cite book |ref=harv |last1=Housecroft |first1=Catherine E. |last2=Sharpe |first2=Alan G. |title=Inorganic Chemistry |edition=3rd |year=2008 |origyear=2001 |publisher = Pearson Education |location=Harlow, Essex |isbn=978-0-13-175553-6 |oclc= |zbl= |doi= |id=}}
* Atkins, P.W. ''Galileo's Finger'' (Oxford University Press) {{ISBN|0-19-860941-8}}
* Atkins, P.W. ''Atkins' Molecules'' (Cambridge University Press) {{ISBN|0-521-82397-8}}
* Kean, Sam. ''The Disappearing Spoon - and other true tales from the Periodic Table ''(Black Swan) London, 2010 {{ISBN|978-0-552-77750-6}}
* [[Primo Levi|Levi, Primo]] ''The Periodic Table'' (Penguin Books) [1975] translated from the Italian by Raymond Rosenthal (1984) {{ISBN|978-0-14-139944-7}}
* Stwertka, A. ''A Guide to the Elements'' (Oxford University Press) {{ISBN|0-19-515027-9}}
* {{cite web|title=Dictionary of the History of Ideas|url=http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-04|access-date=2015-04-21|archive-date=2008-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20080310214753/http://etext.lib.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhi.cgi?id=dv1-04|dead-url=}}
* Atkins, P.W., Overton, T., Rourke, J., Weller, M. and Armstrong, F. ''Shriver and Atkins inorganic chemistry'' (4th edition) 2006 (Oxford University Press) {{ISBN|0-19-926463-5}}
* Chang, Raymond. ''Chemistry'' 6th ed. Boston: James M. Smith, 1998. {{ISBN|0-07-115221-0}}.
* {{Clayden1st}}
* {{VoetBiochemistry3rd}}
* Atkins, P.W. ''Physical Chemistry'' (Oxford University Press) {{ISBN|0-19-879285-9}}
* Atkins, P.W. et al. ''Molecular Quantum Mechanics'' (Oxford University Press)
* McWeeny, R. ''Coulson's Valence'' (Oxford Science Publications) {{ISBN|0-19-855144-4}}
* Pauling, L. ''The Nature of the chemical bond'' (Cornell University Press) {{ISBN|0-8014-0333-2}}
* Pauling, L., and Wilson, E. B. ''Introduction to Quantum Mechanics with Applications to Chemistry'' (Dover Publications) {{ISBN|0-486-64871-0}}
* Smart and Moore ''Solid State Chemistry: An Introduction'' (Chapman and Hall) {{ISBN|0-412-40040-5}}
* Stephenson, G. ''Mathematical Methods for Science Students'' (Longman) {{ISBN|0-582-44416-0}}
* Charles E. Mortimer: ''Chemie – Das Basiswissen der Chemie''. Thieme, Stuttgart 2003, {{ISBN|3-13-484308-0}}.
* Joachim Kranz, Manfred Kuballa: ''Chemie im Alltag.'' Cornelsen Scriptor, Berlin 2003, {{ISBN|3-589-21692-1}}.
* Pedro Cintas: ''Der Weg zu chemischen Namen und Eponymen: Entdeckung, Priorität und Würdigung''. In: ''Angewandte Chemie.'' 116(44) (2004), {{ISSN|0044-8249}}, S. 6012–6018.
* Wächter, Michael: Tabellenbuch der Chemie. Daten zur Analytik, Laborpraxis und Theorie, Wiley-VCH, Weinheim 2012, 1. Aufl., {{ISBN|978-3-527-32960-1}}
* [http://runivers.ru/philosophy/lib/book6235/ Mendeleev D. I. Periodičeskiй zakon: V 3 t.] na saйte Runivers
* Nekrasov B. V. Osnovы obщeй himii, t. 1. — M.: «Himiя», 1973
* Himičeskaя эnciklopediя, p. red. Knunяnc I. L., t. 5. — M.: «Sovetskaя эnciklopediя», 1988
* Himiя: Sprav. izd./ V. Šreter, K.-H. Lautenšleger, H. Bibrak i dr.: Per. s nem. — M.: Himiя, 1989
* {{cite book |author = Džon Mur. 
|title = Himiя dlя čaйnikov 
|isbn = 978-5-8459-1773-7 
|year = 2011 
|location =  M.
|publisher = Dialektika 
}}
* {{cite book |author = N. L. Glinka.
|title = Obщaя himiя
|url = https://archive.org/details/obschayahimiya0000unse
|location =  M.
|publisher = Integral-Press
|god = 2008
|isbn = 5-89602-017-1
}}
* {{cite book |author = Džua M. |title = Istoriя himii|mesto=M. |publisher = Mir |year = 1966 |pages = 452}}
* Dubinskaя A. M., Prizment Э. L. Himičeskie эnciklopedii, v kn.: Himičeskiй эnciklopedičeskiй slovarь. — M., 1983
* Potapov V. M., Kočetova Э. K. Himičeskaя informaciя. Gde i kak iskatь himiku nužnыe svedeniя. — M., 1988
* Kuznecov, Vladimir Ivanovič [http://rushim.ru/books/obzor/kuznecov.djvu Obщaя himiя: tendencii razvitiя.] M.: Vыsšaя škola, 1989.
{{refend}}

== Vanjske veze ==
{{Drugi projekti
| commons     = Chemistry
| wikispecies = 
| wiktionary  = hemija
}}

{{Hemija-lat}}
{{Prirodne nauke-lat}}

[[Kategorija:Kemija]]
[[Kategorija:Arabizmi]]