Izvorni kod stranice Ugljen-monoksid

{{Chembox-lat
| Watchedfields = changed
| verifiedrevid = 262794262
|   Name = Ugljen-monoksid
|   ImageFileL1 = Carbon monoxide 2D comma.svg 
|   ImageSizeL1 = 100px 
|   ImageNameL1 = Structure of the carbon monoxide molecule 
|   ImageFileR1 = Carbon-monoxide-3D-vdW.png 
|   ImageSizeR1 = 120px
|   ImageNameR1 = Space-filling model of the carbon monoxide molecule 
|   IUPACName = Ugljen-monooksid<br />Ugljen-monoksid<br />Ugljenik(II) oksid  
|   OtherNames = Carbonic oxide; Carbonyl
| Section1 = {{Chembox Identifiers
|   CASNo = 630-08-0
|   CASNo_Ref = {{cascite}}
|   ChEBI = 17245
|   ChemSpiderID = 275
|   RTECS = FG3500000
|   EINECS = 211-128-3
|   UNNumber = 1016
|   PubChem = 281
|   MeSHName=Carbon+monoxide
|  KEGG_Ref = {{keggcite|correct|kegg}}
|  KEGG = D09706
|  ChEBI_Ref = {{ebicite|correct|EBI}}
|  ChEBI = 17245
|  RTECS = FG3500000
|  SMILES = [C-]#[O+]
|  StdInChI_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
|  StdInChI = 1S/CO/c1-2
|  StdInChIKey_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
|  StdInChIKey = UGFAIRIUMAVXCW-UHFFFAOYSA-N
|  Beilstein = 3587264
|  Gmelin = 421
|  3DMet = 
  }}
| Section2 = {{Chembox Properties
|   Formula = CO 
|   MolarMass = 28.010 g mol<sup>-1</sup> 
|   Appearance = bezbojan gas bez mirisa 
|   Density = 0.789 g mL<sup>-1</sup>, tečnost<br />1.250 g L<sup>-1</sup> na 0&nbsp;°C, 1 atm<br />1.145 g L<sup>-1</sup> na 25&nbsp;°C, 1 atm
|   Solubility = 0.0026 g/100 mL (20&nbsp;°C) 
|   SolubleOther = rastvoran u [[kloroform|hloroformu]], [[sirćetna kiselina|sirćetnoj kiselini]], [[etil-acetat]]u, [[etanol]]u, [[amonijum-hidroksid]]u
|   MeltingPt = −205&nbsp;°C (68&nbsp;K)  
|   BoilingPt = −191.5&nbsp;°C (81&nbsp;K) 
|   Dipole = 0.112 D
  }}
| Section7 = {{Chembox Hazards
|   ExternalMSDS = [http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc00/icsc0023.htm ICSC 0023]
|   EUIndex = 006-001-00-2
|   EUClass = Veoma zapaljiv ('''F+''')<br />Repr. Cat. 1<br />Toksičan ('''T''')
| NFPA-H = 4
| NFPA-F = 2
| NFPA-R = 0
| RPhrases = {{R61}}, {{R12}}, {{R23}}, {{R48/23}}
| SPhrases = {{S53}}, {{S45}}
| FlashPt = -191&nbsp;°C
| Autoignition = 609&nbsp;°C
  }}
| Section8 = {{Chembox Related
|   Function = oksidi ugljenika 
|   OtherFunctn = [[ugljen-dioksid]]<br />[[ugljen-suboksid]]<br />[[okso-ugljenik]] 
  }}
}}

'''Ugljen-monoksid''' (ostali nazivi: ugljenik (II) oksid, ugljični dioksid ili ugljikov dioksid; hem. oznaka CO) je [[gas]] sastavljen od [[atom]]a [[ugljenik]]a i atoma [[kiseonik]]a, bez boje, [[miris]]a i [[ukus]]a, lakši od vazduha. Ugljen-monoksid je [[anorganska hemija|neorgansko jedinjenja]] [[ugljenik]]a, i spada u grupu neutralnih [[oksid]]a (ne reaguju sa vodom, [[kiselina]]ma i [[baza]]ma). Jake je citotoksičnosti za živa bića, jer spada u grupu hemijskih zagušljivaca i najvećih zagađivača [[vazduh]]a. Nastaje u toku nepotpune oksidacije organskih materija. Izduvni gasovi [[motor|motora sa unutrašnjim sagorevanjem]] jedan su od najvećih zagađivača [[Zemljina atmosfera|atmosfere]] ovim gasom (sa 1-14 vol%) zatim, slede izduvni gasovi koji nastaju u toku proizvodnje gvožđa kao i gasovi pri sagorevanju [[ugljen|uglja]] u [[termoelektrana]]ma, i u procesu proizvodnje u rafinerijama [[nafta|nafte]] i hemijskoj industriji. 
U razvijenijim zemljama sveta ([[Sjedinjene Američke Države|SAD]], [[Japan]], Zapadna Evropa) i do 60% ugljen-monoksida potiče iz motora sa unutrašnjim sagorevanjem.

Ugljen-monoksid, unet u organizam (sa udahnutim vazduhom u [[pluća|plućima]]) izaziva u organizmu opštu [[hipoksija|hipoksiju]] (nedostatak kiseonika) jer ima jak afinitet za [[hemoglobin]] crvenih krvnih zrnaca. Istiskujući [[kiseonik]] iz receptora [[eritrociti|crvenih krvnih zrnaca]], on u njima, stvaranjem karbonil jedinjenja, formira ireverzibilnu vezu, koja ograničava transport i korišćenje kiseonika u [[tkivo|tkivima]].<ref>Omaye ST. (2002). "Metabolic modulation of carbon monoxide toxicity". Toxicology 180 (2): 139–50. doi:10.1016/S0300-483X(02)00387-6. 
</ref>

Njegov toksični efekat nastaje veoma brzo čak i pri izuzetno malim koncentracijama. Smrtna doza za ljude iznosi 1.000-2.000 [[ppm]] (0,1-0,2 %) pri udisanju gasa od 30 min. Kod visokih koncentracija ugljen-monoksida u udahnutom vazduhu [[smrt]] može nastati u vremenu od 1-2 minuta.

''Maksimalna dozvoljena doza ugljen-monoksida''(MDK); u industriji iznosi 50 [[ppm]] (0,005 %) za [[ekspozicija|ekspoziciju]] do 8 časova.<ref>[http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/carbonmonoxide/recognition.html OCCUPATIONAL SAFETY AND HEALTH GUIDELINE FOR CARBON MONOXIDE] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100126010501/http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/carbonmonoxide/recognition.html |date=2010-01-26 }} Preuzeto 13.11.2009. {{en}}</ref>

Oko 50% trovanja u svetu otpada na [[toksičnost|trovanje]] ugljen-monoksidom. Svake godine u svetu umre na stotine ljudi od posledica trovanja ovim gasom.<ref>{{Cite web |title=svethemije.com |url=http://www.svethemije.com/?q=node%2F175 |access-date=2011-01-04 |archive-date=2013-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130421223638/http://www.svethemije.com/?q=node%2F175 |dead-url=yes }}</ref>

== Istorijat ==
Smrtonosni učinak ugljen-monoksida bio je poznat još iz [[Antička Grčka|Antičke grčke]] i [[Rimsko Carstvo|Rimskog carstva]] i ta njegova osobina korišćena je za [[egzekucija|egzekucije]].<ref>Ganong WF. Review of Medical Physiology. Norwalk Ct: Appleton & Lange, 1995.</ref>

Ugljen-monoksid je prvi otkrio francuski [[kemija|hemičar]] Žak de Lason [[1776]]. zagrevanjem oksida [[cink]]a [[ugljen|ugljem]], ali je on bio u zabludi da se radi o [[vodik|vodoniku]], jer je goreo plavim plamenom. Da se ovaj gas, sastoji od atoma [[ugljenik]]a i kiseonika, otkriva [[1800]]. engleski hemičar [[Vilijam Krukšenk]].

[[Claude Bernard|Klod Bernar]] (''Claude Bernard'') [[1857]]. tokom svojih istraživanja konstatuje da se toksični efekat ugljen-monoksida zasniva na povratnoj vezi koju on stvara sa hemoglobinom, pretvarajući ga u karboksihemoglobin, koji ima manju sposobnost prenosa kiseonika.<ref>Bernard C. Le Cons Sur les Effets des Substances Toxiques et Médicamenteuses. Paris: Bailliere, 1857.</ref><ref>Robert Clarke, ''Claude Bernard et la médecine expérimentale'', Paris, Éditions Seghers, 1961</ref>
{{cquote|Bernar je pokazao interesovanje za proučavanje trovanja, možda i zato što je video da je veliki broj bolesnika lečenih na njegovom odeljenju umrlo zbog udisanja ugljen-monoksida. Tada je, refluks gasova iz kamina u slabo provetrenim prostorijama, bio sasvim uobičajena pojava. Bernar je u brojnim eksperimentima dokazao da ugljen-monoksid sprečava zasićenje crvenih krvnih zrnaca kiseonikom pa samim tim nastaje i smanjen priliv kiseonika u tkiva i ćelije.<ref>Analyse physiologique des propriétés des systèmes musculaire et nerveux au moyen du curare. - C. R. hebd. Acad. Sci., t. 43, 1856, p. 825-829. Aussi publié dans les ‘Leçons sur les substances toxiques...’, Paris, 1857, p. 463.</ref> Bernar je dokazao da je ugljen-monoksid značajan u fiziologiji razmene gasova i razvio je metode za merenje količine kiseonika u krvi,<ref>Sur la quantité d'oxygène que contient le sang veineux des organes glandulaires à l'état de fonction et à l'état de repos, et sur l'emploi de l'oxyde de carbone pour déterminer les proportions d'oxygène du sang. - C. R. hebd. Acad. Sci. t. 47, 1858, p. 393-400.</ref> kako bi omogućio da se bolje razume normalna razmena gasova u krvi i telu ... Tokom narednih dvadesetak godina, on se vraća nekoliko puta na temu ugljen-monoksid.}}

Tokom istraživanja sprovedenih [[1926]]. je postalo jasno, da je [[hipoksija]] izazvana ne samo poremećajem prenosa [[kiseonik]]a, već i zbog narušene koncentracije gasova u tkivima i ćelijama.<ref name="Arthur">Arthur C. Guyton ''Medicinska fiziologija'', Medicinska knjiga-Beograd-Zagreb 1990</ref> Verberg (''Warberg'') uz pomoć kulture [[kvasac|kvasca]] dokazuje da je apsorpcija ({{jez-lat|absorptio}}) kiseonika u ćelijama inhibirana tokom izlaganja velikim količinama ugljen-monoksida.<ref>Walker E, Hay A. Carbon monoxide poisoning is still an under recognised problem. BMJ 1999;319: 1082-3</ref>

Ugljen-monoksid izvan atmosfere [[Zemlja (planet)|Zemlje]] prvi put je otkrio belgijski naučnik M. Mižeot (''M. Migeotte'') [[1949]]. u [[Spektar (fizička hemija)|IC spektru]] [[sunce|Sunca]].

== Nalaženje u prirodi ==
U prirodi je ovaj gas veoma redak. U [[vazduh]]u se nalazi u tragovima, nešto više u [[vulkan]]skim gasovima, ali ga ima i u [[ugljen|uglju]] i [[meteor]]itima. Mnogo više se stvara zbog uticaja čoveka, najčešće kao proizvod [[zagađenje|zagađivanja]]. Tako je prisutan u [[duhan|duvanskom]] dimu, kao i u gasovima koje izbacuju [[tvornica|fabrički]] [[dimnjak|dimnjaci]], [[peć (grad)|peći]] i [[motor s unutrašnjim sagorijevanjem|motori sa unutrašnjim sagorevanjem]]. Bitan je i sastojak gasa za osvetljenje, kao i [[generatorski gas|generatorskog]] i [[vodeni gas|vodenog gasa]].<ref name="melor">Parkes, G. D. & Fil, D. 1973. Melorova moderna neorganska hemija. Naučna knjiga. Beograd.</ref>

== Dobijanje ==
U [[industrija|industriji]] se dobija u velikim količinama kao sastojak pomenutog generatorskog i vodenog gasa.

U [[laboratorija|laboratoriji]] se najčešće dobija dejstvom koncentrovane [[sumporna kiselina|sumporne kiseline]] na [[mravlja kiselina|mravlju kiselinu]], pri čemu se izdvaja i [[voda]]. Osim mravlje, može se upotrebiti i [[oksalna kiselina]] ili [[ferocijanid]]. Najčešće se koristi [[kalijum-ferocijanid]], ali uz zagrevanje.<ref name="melor"/> Odgovarajuća [[hemijske jednačine|jednačina]] bi bila:
:<math>\mathrm{K_4Fe(CN)_6 + 8H_2SO_4 + 6H_2O \longrightarrow \; 3(NH_4)_2SO_4 + 4KHSO_4 + FeSO_4 + 6CO}</math> 
Međutim, verovatnije je da ova [[hemijska reakcija|reakcija]] teče postepeno i da su međuproizvodi [[cijanovodonična kiselina|cijanovodonična]] i mravlja kiselina i [[amonijak]].

Ugljen-monoksid se može dobiti i iz uglja pri visokoj temperaturi:
:<math>\mathrm{CO_2 + C \longrightarrow \; 2CO}</math>
Ipak, ovaj način nije lako izvodljiv u laboratoriji.<ref name="melor"/>

== Formula ==
[[Kemijska formula|Formula]] ugljen-monoksida se može dokazati u [[eudiometar|eudiometru]], gde se dve [[volumen|zapremine]] ugljen-monoksida jedine sa jednom zapreminom [[kiseonik]]a gradeći dve zapremine [[ugljen-dioksid]]a. Prema [[Avogadrov zakon|Avogadrovoj hipotezi]], odnosi su isti i što se [[molekula]] tiče, pa se formula ugljen-monoksida tako može izvesti iz već poznate formule ugljen-dioksida. Nju potvrđuje i [[gustina pare]] ugljen-monoksida koja iznosi 14. Za razliku od većine drugih svojih [[hemijsko jedinjenje|jedinjenja]], [[ugljenik]] je u ovom slučaju dvovalentan, sa dve uspavane [[valenca|valence]]. Ovo je opet u saglasnosti sa svojstvom ugljen-monoksida da može da gradi [[adicija|adiciona]] jedinjenja i pri tome se ponaša kao donator, a ne kao akceptor. Adiciona jedinjenja gradi sa [[hlor]]om i mnogim [[metal]]ima poput [[nikl]]a.<ref name="melor"/>

== Fizičko-hemijska svojstva ==
Ugljen-monoksid je gas bez [[spisak boja|boje]], [[ukus]]a i [[miris]]a. U vodi se rastvara na jednu zapreminu vode oko 0,035 zapremine gasa na 0°S. Na –192°S se pod normalnim [[tlak|pritiskom]] [[kondenzacija|kondenzuje]] u bistru i bezbojnu [[tekućine|tečnost]], a u čvrsto stanje prelazi na -207°S. Ne potpomaže gorenje, ali sam gori plavim, treperavim [[plamen]]om, pri čemu se gradi ugljen-dioksid<ref name="melor"/>:
:<math>\mathrm{2CO + O_2 \longrightarrow \; 2CO_2}</math>
Ugljen-monoksid je postojano jedinjenje čak i sa povišenjem [[temperatura|temperature]]. To je neutralni oksid, mada može da reaguje sa [[natrijum hidroksid|natrijum-hidroksidom]], ali kada se povećaju temperatura i pritisak. Tada nastaje [[natrijum formijat]]<ref name="melor"/>:
:<math>\mathrm{CO + NaOH \longrightarrow \; HCO_2Na}</math>
Kao što je već rečeno, lako gradi adiciona jedinjenja. Osim sa kiseonikom, jedini se i sa hlorom:
:<math>\mathrm{CO + Cl_2 \longrightarrow \; COCl_2}</math>
Takođe reaguje i sa [[sumpor]]nom parom dajući [[ugljen-oksisulfid]], sa [[bakar(I)-hlorid|kupro-hloridom]], kao i sa izvesnim metalima, posebno iz [[osma grupa periodnog sistema|osme grupe PSE]] gradeći [[karbonil]]e. Okside metala [[oksido-redukcija|redukuje]] do samih metala.<ref name="melor"/>

== Koordinaciona hemija ==
[[Datoteka:Carbon-monoxide-HOMO-phase-3D-balls.svg|thumb|right|150px|CO [[HOMO/LUMO|HOMO]] je σ [[molekulska orbitala]].]]
[[Datoteka:Carbon-monoxide-LUMO-phase-3D-balls.png|thumb|right|150px|CO [[HOMO/LUMO|LUMO]] je π* [[anti-vezujuća]] [[molekulska orbitala]].]]

Većina metala formira [[Kompleksno jedinjenje|koordinacione komplekse]] koji sadrže kovalentno vezani ugljen monoksid. Samo metali u nižim oksidacionim stanjima se [[Koordinatna veza|koordiniraju]] sa ugljen monoksidnim [[ligand]]om. Razlog za to je da mora postojati dovoljna [[elektronska gustina]] da bi se omogućila povratna donacija iz metalne d<sub>xz</sub>-orbitale, u π* [[molekulska orbitala|molekulsku orbitalu]] iz ugljen monoksida. Slobodni elektronski par na ugljenikovom atomu ugljen monoksida, takođe donira elektronsku gustinu u d<sub>x²−y²</sub> orbitalu na metalu da bi se formirala [[Kovalentna veza|sigma veza]]. [[Nikal karbonil]], Ni(CO)<sub>4</sub> se formira direktnom kombinacijom ugljen monoksida i [[nikl]]a na sobnoj temperaturi. Iz tog razloga, da bi se izbegla korozija, [[nikl|nikal]] u sastavu cevi ili delova instrumenata ne treba da bude u dugotrajnom kontaktu sa ugljen monoksidom. Nikal karbonil se lako razlaže nazad u [[Ni]] i CO nakon kontakta sa vrućim površinama. Taj metod je nekad korišćen za industrijsko prečišćavanje [[nikl]]a u [[Mondov proces|Mondovom procesu]].<ref>{{cite journal|author= Mond L, Langer K, Quincke F| title= Action of carbon monoxide on nickel| journal=Journal of the Chemical Society|year=1890| pages=749–753|doi = 10.1039/CT8905700749| volume= 57}}</ref>

U nikal karbonilu i drugim karbonilima, elektronski par na ugljeniku ostvaruje interakciju sa metalom; ugljen monoksid donira elektronski par metalu. U tim situacijama, ugljen monoksid se zove '''karbonil''' [[ligand]]. Jedan od najvažnijih metal karbonila je [[gvožđe pentakarbonil]], Fe(CO)<sub>5</sub>:

[[Datoteka:IronPentacarbonylStructure.png|150px|Struktura gvožđe pentakarbonila.]]
[[Datoteka:Iron-pentacarbonyl-3D-balls.png|120px|Gvožđe pentakarbonil.]]

Mnogi metal-CO kompleksi se pripremaju dekarbonilacijom organskih rastvarača, a ne iz ugljen monoksida. Na primer, [[iridijum(III) hlorid|iridijum trihlorid]] i [[trifenilfosfin]] reaguju na tački ključanja [[2-Metoksietanol|2-metoksietanola]], ili [[dimetilformamid|DMF]], i formiraju [[Vaskov kompleks|IrCl(CO)(PPh<SUB>3</SUB>)<SUB>2</SUB>]].

== Dokazivanje i određivanje ==
Iako dokazivanje ugljen-monoksida nije lako izvodljivo, postoji više načina da se izvede.
# Parče bele [[papir|hartije]] natopljene [[palado-hlorid]]om boji ružičasto, zeleno ili crno, jer se dešava redukcija [[sol]]i u metal.
# [[Vogelova krvna proba|Vogelovom krvnom probom]] se može uočiti razlika između [[krv]]i koja sadrži ugljen-monoksid od normalne krvi. Naime, normalna krv razblažena u mnogo vode daje žutocrveni [[otopine|rastvor]], dok ona koja sadrži ugljen-monoksid daje ružičasti rastvor. I u [[spektralna analiza|spektru]], ove dve krvi pokazuju razliku, posebno ako se doda [[amon-sulfid]]. Normalna krv tada daje jednu, a [[hemoglobin]] sa ugljen-monoksidom dve [[apsorpcija|apsorpcione]] trake.
# U običnoj [[gasna analiza|gasnoj analizi]] može da se odredi srazmera ugljen-monoksida u [[smesa|smesi]], ali nakon odstranjivanja [[kiselina|kiselih]] gasova. Ugljen-monoksid se tada apsorbuje u amonijačnom rastvoru kupro-hlorida.
# [[Jod-pentoksid]] redukuje na temperaturi od 90°S na elementarni jod, koji se kasnije dokazuje:
:<math>\mathrm{5CO + I_2O_5 \longrightarrow \; I_2 + 5CO_2}</math><ref name="melor"/>

== Epidemiologija ==
Pravi broj ljudi otrovan ugljen-monoksidom je nepoznat. Mnogi slučajevi smrti nisu otkriveni ili su ostali nezabeleženi zbog nedostupnosti podataka.<ref>Varon J, Marik PE, Fromm RE Jr, Gueler A (1999). "Carbon monoxide poisoning: a review for clinicians". The Journal of Emergency Medicine 17 (1): 87-93</ref>

Da je trovanja ugljen-monoksidom najčešći uzrok povređivanja i smrti širom sveta,<ref>Thom SR (October 2002). ''"Hyperbaric-oxygen therapy for acute carbon monoxide poisoning"''. The New England Journal of Medicine 347 (14): 1105–1106.</ref> ilustruju sledeći podaci;
* U [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] više od 40.000 ljudi godišnje zatraži lekarsku pomoć zbog trovanja ugljen-monoksidom <ref>Hampson NB (September 1998). ''"Emergency department visits for carbon monoxide poisoning in the Pacific Northwest".'' The Journal of Emergency Medicine 16(5): 695–698.</ref>, a oko 200 ljudi umre svake godine od trovanja ugljen-monoksidom, kao posledica upotrebe raznih uređaja sa otvorenim plamenom, u domaćinstvima, za spremanje hrane i grejanje.<ref>[http://archive.rubicon-foundation.org/4304 Treating acidemia in carbon monoxide poisoning may be dangerous.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110703000244/http://archive.rubicon-foundation.org/4304 |date=2011-07-03 }} Preuzeto 15.11.2009.{{en}}</ref> 
* Svake godine, više od 500 ljudi u [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] umre od nenamernog trovanja ugljen-monoksidom, a više od 2.000 izvrši [[samoubistvo]] njegovom primenom.<ref name="CDC">{{cite web|title=Carbon Monoxide poisoning fact sheet|author=|publisher=Centers for Disease Control and Prevention|date=July 2006|url=http://www.cdc.gov/co/pdfs/faqs.pdf|format=pdf|doi=|}} Preuzeto 15.11.2009. {{en}}</ref>
* Analiza sprovedena u [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] od [[1979]]. do [[1988]]., iznosi podatak da je u tom periodu bilo 56.133 slučajeva smrti izazvane trovanjem ugljen monoksidom. Od tog broja, navodi se u analizi;
:* 25.889, je namernih ([[samoubistvo]]m izazvanih trovanja)
:* 30.244, je nenamernih (zadesom izazvanih trovanja)<ref name="CDC"/> 
* Druga analiza sprovedena u [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] od [[1968]]. do [[1998]]., iznosi podatak da je u tom periodu bilo prosečno 1.091 nenamernih (zadesom) i 2.385 namernih ([[samoubistvo]]m) izazvanih slučajeva smrti godišnje, kao posledica trovanja ugljen-monoksidom u [[Sjedinjene Američke Države|SAD]].<ref>Mott JA, Wolfe MI, Alverson CJ, et al.'' National vehicle emissions policies and practices and declinining US carbon monoxide-related mortality.'' [http://jama.ama-assn.org/cgi/content/abstract/288/8/988?ijkey=9cd23dfd6060c95e9785c88652edbec8f3e50f49&keytype2=tf_ipsecsha JAMA]. 2002;288:988-995</ref>
* Na [[Novi Zeland|Novom Zelandu]], 206 ljudi umrlo je od trovanja ugljen-monoksid u [[2001]]. i [[2002]]. U ukupnom broju smrtnih slučajeva, na trovanje ugljen-monoksidom u ovoj zemlji otpada 43,9%.<ref>{{cite journal|author=McDowell R, Fowles J, Phillips D|title=Deaths from poisoning in New Zealand: 2001-2002|journal=The New Zealand Medical Journal|volume=118|issue=1225|pages=U1725|year=2005|month=November|pmid=16286939|url=http://www.nzmj.com/journal/118-1225/1725/|format=Free full text|access-date=2011-01-04|archive-date=2011-07-14|archive-url=https://archive.today/20110714220921/http://www.nzmj.com/journal/118-1225/1725/|dead-url=yes}} Preuzeto 15.11.2009.{{en}}</ref>
* U [[Južna Koreja|Južnoj Koreji]], 1.950 ljudi otrovalo se ugljen-monoksidom. Od tog broja 254 trovanja je bilo u periodu [[2001]]. do [[2003]].<ref>Song KJ, Shin SD, Cone DC (September 2009). ''"Socioeconomic status and severity-based incidence of poisoning: a nationwide cohort study"''. Clinical toxicology (Philadelphia, Pa.)</ref>

== Patofiziologija ==
[[Datoteka:CO disocijacija HbO2.jpg|thumb|200px|right|Ugljen-monoksid pomera krivu disocijacije HbO2 u levo]]
Ugljen-monoksid se u [[molekula|molekulu]] [[hemoglobin]]a vezuje na isto mesto na koje i kiseonik. Međutim on ima 230 puta veći afinitet vezivanja za [[hemoglobin]] od [[kiseonik]]a.<ref name="Arthur"/> Zato i male koncentracije CO u [[Zemljina atmosfera|atmosferskom vazduhu]], odnosno mali parcijalni pritisak ugljen-monoksida u [[alveola]]rnom [[vazduh]]u, od svega 0,05 kPa, može izazvati toksični nivo karboksihemoglobina u krvi. Kako ugljen-monoksid ima selektivnu sposobnost vezivanja za [[hemoglobin]] on pomera krivu disocijacije oksihemoglobina na levo, smanjujući oslobađanje [[kiseonik]]a na nivou [[tkivo|tkiva]]. 
 
Afinitet ugljen-monoksida za [[mioglobin]] je čak i veći nego za hemoglobin.<ref name="review">{{cite journal | title = ''Myoglobin: an essential hemoprotein in striated muscle'' | author = George A. Ordway and Daniel J. Garry | journal = Journal of Experimental Biology | year = 2004 |}}</ref>.
Vezujući se za [[srce|srčani]] mioglobin on može izazvati [[krvni pritisak|hipotenziju]], aritmiju, [[srčani udar|infarkt]] i insuficijenciju srca.<ref name="Aranđelović"/> Srčana dekompenzacija kao rezultat hipoksije je konačni uzrok [[smrt]]i.<ref>Raub JA, Mathieu-Nolf M, Hampson NB, Thom SR. Carbon monoxide poisoning — a public health perspective. Toxicology 2000;145: 1-14</ref>

[[Ćelija|Ćeliski]] unos [[kiseonik]]a se blokira vezivanjem ugljen-monoksida za [[mitohondrije|mitohondrijsku]] citohrom oksidazu. [[Hipoksija]] izaziva taloženje [[krv|trombocita]] na endotelnim [[ćelija]]ma i oslobađanje [[azotna kiselina|azotne kiseline]], koja formira [[peroksinitrat]]e slobodnih radikala. U daljem toku ugljen-monoksid izaziva disfunkciju [[mitohondrije|mitohondrija]], [[kapilar]]nu [[eksudacija|eksudaciju]], sekvestracije leukocita i [[apoptoza|apoptozu]].<ref>Thom SR, Fisher D, Xu YA, Notarfrancesco K, Ischiropoulos H. ''Adaptive responses and apoptosis in endothelial cells exposed to carbon monoxide''. Proc Natl Acad Sci USA 2000;97: 1305-10</ref> Patološke promene javljaju se uglavnom u toku faze oporavka (reperfuzija) kada se javlja lipidna peroksidacija (degradacija nezasićenih masnih kiselina). Konačni rezultat je povratna [[demijelinizacija]] u mozgu.<ref>Ernst A, Zibrak JD. ''Carbon monoxide poisoning''. N Engl J Med 1998;339: 1603-8</ref> Ove promene su jasno vidljive na [[magnetna rezonantna tomografija|magnetnoj rezonantnoj tomografiji]].<ref>Chang KH, Han MH, Kim HS, Wie BA, Han MC. Delayed encephalopathy after acute carbon monoxide intoxication: MR imaging features and distribution of cerebral white matter lesions. Radiology 1992;184: 117-22</ref> Ugljen-monoksid izaziva veća oštećenja u delovima [[mozak|mozga]] gde je slaba prokrvljenost.<ref>Department of Health, London. ''Carbon Monoxide: the Forgotten Killer. Letter from the Chief Medical Officer, PL/CMO/98/5''. London: DoH, 1998.</ref> Bazalne [[ganglion|ganglije]], sa svojom visokom potrošnjom [[kiseonik]]a, su najčešće pogođene. Druge pogođene oblasti [[mozak|mozga]] su [[hipokampus]] i [[mali mozak]].
{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|+'''Uticaj različitih koncentracija ugljen-monoksida u udahnutom vazduhu na brzinu promena u organizmu '''<ref>Arthur C. Guyton Medicinska fiziologija, Medicinska knjiga, Beograd Zagreb 1990</ref>
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''Koncentracija ugljen monoksida'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''2 minuta'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''5 minuta'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''15 minuta'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''40 minuta'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''120 minuta'''
|-
|align="center" width="100pt" | '''0,02% ''' 
|align="center" width="100pt" |  -
|align="center" width="100pt" |  -
|align="center" width="100pt" |  -
|align="center" width="100pt" |  -
|align="center" width="100pt" |  [[Glavobolja]]
|-
|align="center" | '''0,04%''' 
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | [[Glavobolja]]
|align="center" | [[Vrtoglavica]]
|-
|align="center" | '''0,08%'''
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | [[Glavobolja]]
|align="center" | [[Vrtoglavica]], [[mučnina]], [[grč]]evi
|align="center" | '''[[Smrt]]'''
|-
|align="center" | '''0,16%''' 
|align="center" | -
|align="center" | [[Glavobolja]]
|align="center" | [[Vrtoglavica]], ubrzan rad srca, [[mučnina]]
|align="center" | '''[[Smrt]]'''
|align="center" | -
|-
|align="center" | '''0,32%'''
|align="center" | [[Glavobolja]]
|align="center" | [[Vrtoglavica]], [[mučnina]] 
|align="center" | '''[[Smrt]]'''
|align="center" | -
|align="center" | -
|-
|align="center" | '''0,64%'''
|align="center" | [[Vrtoglavica]], [[konvulzije]] 
|align="center" | '''[[Smrt]]'''
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | -
|-
|align="center" | '''1,28%'''
|align="center" | [[Gubitak svesti]] ('''[[smrt]] za 60-120 sek''')
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | -
|align="center" | -
|}

== Klinička slika trovanja ugljen-monoksidom ==
[[Datoteka:Simptomi trovanja CO.jpg|right|300px]]
 
[[Klinička slika]] [[trovanje|trovanja]] je najčešće atipična, a [[anamneza]] pogrešna (što utiče ponekad na pravovremeno ukazivanje [[prva pomoć|prve pomoći]]). Visok stepen sumnje u moguće trovanje ugljen-monoksidom je od suštinskog značaja za [[utvrđivanje bolesti|dijagnozu]]. Pronalaženje izvora izloženosti ugljen-monoksidu je neophodno, ali ponekad je teško i zahteva upotrebu specijalizovanih resursa (ljudskih i materijalnih). [[Simptomi bolesti|Simptomi]] trovanja ugljen-monoksidom zavise od njegove koncentracije u udahnutom vazduhu i ispoljavaju se sledećim [[znaci bolesti|znacima]] i [[simptomi bolesti|simptomima]];<ref name="Piantadosi">Piantadosi CA (2004). ''"Carbon monoxide poisoning"''. Undersea Hyperb Med 31 (1): 167–77. {{PMID|15233173}}. [http://archive.rubicon-foundation.org/4002. Rubicon]{{Dead link|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Preuzeto: maj 2009. {{en}}</ref>:
 
'''1. Koncentraciju (CO) u krvi od 10-20 % karakterišu;'''
* mučnina,
* [[glavobolja]] praćena [[vrtoglavica|vrtoglavicom]],
* opšta slabost i umor,

'''2. Koncentraciju (CO) u krvi od 30 % karakterišu;'''
* [[vrtoglavica]], [[dezorijentacija]] u prostoru i vremenu, 
* malaksalost i mišićna slabost.
* poremećaj vida

'''3. Koncentraciju (CO) u krvi od 40-50 % karakterišu;'''
* [[grč]]evi u [[mišići]]ma, [[konvulzije]]
* [[koma]], 
* poremećaj rada [[srce|srca]] i [[disanje|disanja]],
* otkaz moždanih funkcija i [[smrt]].

=== Predispozicija ===
 
* [[Koronarna bolest srca|Ishemijska bolest srca]] ili [[aritmije srca|aritmije]] (karboksihemoglobin u koncentraciji od 2 do 6% može izazvati anginozni napad ili aritmiju) 
* Plućne bolesti bilo kog oblika 
* [[Anemija]] (narušen transport [[kiseonik]]a) 
* [[Temperatura]], [[bazedovljeva bolest|hipertireoidizam]] (uslovljava povećanu potrebu za [[kiseonik]]om) 
* [[Trudnoća]] ([[hemoglobin]] [[fetus]]a ima veći afinitet za ugljen-monoksid. Karboksihemoglobin fetusa je 40-60% veći nego kod majke)
* Povećana ventilacija kod dece i mlađih osoba 
* Vežbe u slabo provetrenom okruženju kontaminiranom ugljen-monoksidom.

== Lečenje trovanja ugnjen-monoksidom ==
{| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" align="right"
|+'''Vreme eliminacije 50% karboksihemoglobina iz krvi, nakon trovanja CO  primenom 21% i 100% O<sub>2</sub> na normalnom i povišenom pritisku'''
!width="110"|'''Vreme '''
!width="150"|'''Procenat O<sub>2</sub>
Pritisak (bar)'''
|- 
|align="center"|'''5,20 časova.'''
|align="left"|
* 21% O<sub>2</sub>, 
* 1 bar 
:(normobarični) 
|- 
|align="center"|'''1,20 časova.'''
|align="left"|
* 100% O<sub>2</sub>, 
* 1 bar 
:(normobarični) 
|- 
|align="center"|'''23 minuta.'''
|align="left"|
* 100% O<sub>2</sub>, 
* 3 bar-a
:(hiperbarični) 
|- 
|}
'''1.''' Ukloniti zatrovanog iz prostora zagađenog ugljen-monoksidom

'''2.''' Odmah započeti sa davanjem 100% [[kiseonik]]a preko [[kiseonička maska|maske]]

'''3.''' [[Hiperbarična oksigenoterapija]] (HBOT)''', je primarna terapija u lečenju akutnog trovanja ugljen-monoksidom.<ref>Handbook on Hyperbaric Medicine Autor: Daniel Mathieu Saradnik: Daniel Mathieu Izdavač: Springer, 2006 {{ISBN|1-4020-4376-7}}, 9781402043765 812 stranica</ref>

Zato naon trovanja što pre treba započeti sa hiperbaričnom oksigenoterapijom ([[Hiperbarična oksigenoterapija|HBOT]]) u [[barokomora|barokomori]] na pritisku do 3 [[bar (razvrstavanje)|bar]]-a u seansama od 90 minuta, prvog dana na svakih 6 sati, sve do uspostavljanja svesti.

([[Hiperbarična oksigenoterapija|HBOT]]) značajno smanjuje rizik od budućih neuroloških [[sekvel]]a, u odnosu na terapiju 100% kiseonikom na normalnom pritisku (zbog znatno dužeg [[poluživot]]a eliminacije CO koja iznosi 80 minuta).

Karboksihemoglobin u količini od 9% može izazvati komorske aritmije i [[fibrilacija srčanih komora|fibrilaciju srca]]. U količini od 15%, ugljen-monoksid stvara rizik od nastanka [[moždani udar|moždanog udara]] (infarkta), a kod [[trudnoća|trudnica]] do poremećaja u organizmu [[plod]]a koji se [[kiseonik]]om snabdeva iz majčine [[krv]]i.

Za primenu ([[Hiperbarična oksigenoterapija|HBOT]]) možda su glavni razlozi podmukli efekat CO trovanja i razvoj kasnih neuropsihijatrijskih oštećenja u periodu od 2-28 dana posle trovanja i dugotrajno lečenje.
Primenom ove metode na pritisku od 3 bar-a, u atmosferi 100% kiseonika, eliminacija CO iz organizma postiže se za 23 minute, a udisanjem 100% kiseonika na [[Zemljina atmosfera|atmosferskom]] pritisku za nešto više od 80 min.

Ovi podaci govore da je ([[Hiperbarična oksigenoterapija|HBOT]]) metoda izbora za lečenje trovanja ugljen-monoksidom. Zato se svi bolesnici koji su bili izloženi trovanju CO, a u krvi imaju koncentraciju [[karboksihemoglobin]]a veću od 25%, bez obzira da li ispoljavaju simptome trovanja CO ili ne, se moraju lečiti ([[Hiperbarična oksigenoterapija|HBOT]]) u [[barokomora]]ma.<ref name="Piantadosi"/>
Ne postoje pouzdani znaci na osnovu kojih se može predvideti kod kojih će se bolesnika razviti neurokongnitivne sekvele. Uspeh lečenje trovanja CO i mnogih propratnih patoloških procesa koji se dešavaju, verovatno zavisi od vremena početka lečenja. Ako se bolesnici ne leče blagovremeno, može se desiti da hiperbarični kiseonik bude neefikasan.<ref>''Hyperbaric oxygen in carbon monoxide poisoning'' C D Scheinkestel, D V Tuxen, M Bailey, P S Myles, K Jones, D J Cooper, I L Millar, S Q M Tighe, and Lindell K Weaver BMJ 2000 321: 109.</ref><ref>Thom SR, Taber RL, Mendiguren II, Clark JM, Hardy KR, Fisher AB. ''Delayed neuropsychologic sequelae after carbon monoxide poisoning: prevention by treatment with hyperbaric oxygen.'' Ann Emerg Med 1995;25:474-480.</ref>-

'''4.''' Ostala terapija trovanja obuhvata : mere [[kardiologija|kardiopulmonalne reanimacije]] i [[simptomatska terapija|simptomatsku terapiju]] prema potrebi.

== Prevencija ==
[[Datoteka:Strazak 32.jpg|thumb|250px|right|Upotreba [[kiseonička maska|kiseoničke maske]] je obavezna na mestima gde postoji mogućnost pojave ugljen-monoksida]]
Potencijalna izloženost ugljen-monoksidu u kućnim i industrijskim uslovima je velika. Rizik u profesionalnim uslovima postoji kod vozača viljuškara, [[livac]]a, [[miner]]a, [[mehaničar]]a, [[radnik]]a u garažama, [[vatrogasci|vatrogasaca]] i drugih profesija. Toksični učinak hroničnog izlaganja ugljen-monoksidu, može biti potenciran duvanskim dimom kod [[pušenje|pušača]] [[cigareta]] i osoba koje boluju od srčanih i respiratornih bolesti.<ref name="Aranđelović">Aranđelović M, Jovanović DP. ''Ugljen monoksid na radnom mestu - faktor rizika za kardiovaskularna oboljenja.'' Acta biologica Jugoslavica - serija C: Physiologica et pharmacologica acta. 2000; 36(2):75-82.</ref> Pušenje je jedan od čestih uzroka hroničnog trovanja ugljen-monoksidom. Ljudi koji puše 20 cigareta dnevno u [[krv]]i imaju oko 4-7% hemoglobina vezanog za ugljen-monoksid.<ref>Miroslav Šuta: Účinky výfukových plynů z automobilů na lidské zdraví (druhé, přepracované a doplněné vydání, Děti Země 2008, {{ISBN|80-86678-10-5 3}}</ref> Pasivni pušači (nepušači koji borave u prostoru sa pušačima) izloženi su prosečnoj koncentraciji ugljen-monoksida od oko 1,7&nbsp;mg/m³ vazduha.<ref name=inchem>[http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc213.htm Carbon Monoxide - International Programme on Chemical Safety - Environmental Health Criteria 213] Posećeno jun 2010. {{en}}</ref>.

Trovanje ugljen-monoksidom javlja se često, ima teške posledice, uključujući i [[srčani udar|infarkt]] miokarda <ref>Allred, E.N., Bleecker, E.R., Chaitman, B.R., Dahms, T.E., Gottlieb, S.O., Hackney, J.D., Pagano, M., Selvester, R.H., Walden, S.M., Warren, J. (1991) ''Effects of carbon monoxide on myocardial ischemia''. Environ Health Perspect, 91: 89-132</ref> kao neposredni uzrok [[smrt]]i. Stalno prisustvo ugljen-monoksida na radnom mestu ili u kućnim uslovima može da smanji radni učinak radnika, da pogorša anginu pektoris, [[hronična opstruktivna bolest pluća|hroničnu opstruktivnu bolest pluća]] i da pogorša ili izazove aritmiju srca <ref>Hinderliter, A.L., Adams, K.F., Price, C.J., Herbst, M.C., Koch, G., Sheps, D.S. (1999) ''Effects of low-level carbon monoxide exposure on resting and exercise-induced ventricular arrhythmias in patients with coronary artery disease and no baseline ectopy.'' Arch Environ Health, 44(2): 89-93</ref> i mnoge druge kasne komplikacije trovanja sa sekvelama koje se često previde. Zato treba stalno povećavati napore u prevenciji i edukaciji javnosti;<ref>Weir E. Identifying and managing adverse environmental health effects: a new series. CMAJ 2002;166(8):1041-3. [http://www.cmaj.ca/cgi/content/full/166/13/1685 Identifying and managing adverse environmental health effects: 6. Carbon monoxide poisoning] Preuzeto; 10.2009. {{en}}</ref>

* Rad sprovoditi u dobro provetrenim prostorima uz obaveznu zabranu [[pušenje|pušenja]],
* Proveriti da li su otvori za dovod vazduha prohodni pri korišćenju peći i [[dimnjak]]a u domaćinstvima,
* Redovno vršiti kontrolu kvaliteta vazduha kod centralne klimatizacije,
* Na poslovima gde dolazi do povećane koncentracije CO ne zapošljavati [[nikotin]]om zavisne osobe, trudnice, osobe sa hroničnim bolestima disajnih organa, nervnog sistema i srca. 
* Pušenje u prostoru koji poseduje [[klimatizacija|centralnu klimatizaciju]] strogo zabraniti. 
* U auto-radionicama posebnim sistemima obezbediti odvod izduvnih gasova van zatvorenog prostora, uz obavezno provetravanje veštačkom ventilacijom (minimum 3-5 izmene vazduha na 1 čas).
* [[Automobil]] sa pokrenutim [[motor]]om što pre ukloniti iz garaže.
* Pri radu u prostoru zatrovanom CO obavezno koristiti zaštitna sredstva.
* Na mestima gde postoji mogućnost pojave ugljen-monoksida, obavezno ugraditi uređaje za detekciju i signalizaciju prisustva ugljen-monoksida, (jer se njegovo prisustvo ne može otkriti, s obzirom da se radi o bezbojnom i bezmirisnom gasu).

== Primena ==
Od njegovog otkrića ugljen-monoksid ima i praktičnu primenu u raznim oblastima ljudskih delatnosti;

'''Hemijska industrija''' 
* Koristi se za proizvodnju mnogih supstanci, poput [[formijat]]a i [[oksalat]]a. Sa [[vodik|vodonikom]] lako gradi [[metan]], a može da gradi i više [[alkoholi|alkohole]], kao i druga [[organska kemija|organska jedinjenja]] sa do devet ugljenikovih atoma.<ref name="melor"/> 
* Izolovanje [[nikl]]a iz njegovih [[ruda]].<ref name="melor"/>
* Koristi se za dobijanje [[fozgen]]a, koji se upotrebljava u industriji boja.<ref name="melor"/>
* Upotrebljava se kao sastojak goriva, tj. kao važan sastojak smeša poznatih kao ''generatorski'' i ''vodeni gas''.<ref name="melor"/>

'''Industrija mesa'''

U prehrambenoj industriji ugljen-monoksid se koristi u zaštićenoj atmosferi za pakovanje [[meso|mesa]] životinja i [[riba]] u koncentraciji od 0,4% do 0,5%, dajući mesu svetlo crvenu boju i svež izgled, bez promene [[ukus]]a. Ugljen-monoksid se u mesu vezuje sa [[mioglobin]]om i formira karboksimioglobin, jarko crveni pigment boje trešnje. Karboksimioglobin je stabilniji oblik od oksimioglobina, veze [[kiseonik]]a sa mioglobinom, koji zbog [[oksido-redukcija|oksidacije]] u mesu stvara pigmet tamno braon boje. Ova stabilna crvena boja mesa može trajati znatno duže nego pri klasičnom načinu pakovanja mesa.<ref name="Meatsci1999_SORHEIM">{{cite journal|author=Sorheim, S, Nissena, H, Nesbakken, T|title=The storage life of beef and pork packaged in an atmosphere with low carbon monoxide and high carbon dioxide|journal=Journal of Meat Science|year=1999|pages=157–164|volume=52|issue=2|doi=10.1016/S0309-1740(98)00163-6}}</ref>

I pored činjenice da se u [[Sjedinjene Američke Države|SAD]] i još nekim zemljama [[svijet|sveta]] ova metoda koristi u pakovanju mesa, sam proces je kontroverzan zbog straha da služi kao „maska“ da prikrije kvarenje mesa.<ref>{{cite news|url=http://www.foodsafetymagazine.com/article.asp?id=644&sub=sub1|title=Low-Oxygen Packaging with CO: A Study in Food Politics That Warrants Peer Review|accessdate=jun 19, 2010|archive-date=2007-09-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20070910201152/http://www.foodsafetymagazine.com/article.asp?id=644&sub=sub1|dead-url=yes}}</ref> Primena ovog proces u industriji mesa i ribe je zabranjena u mnogim drugim zemljama, uključujući [[Kanada|Kanadu]], [[Japan]], [[Singapur]] i [[Evropska unija|Evropsku uniju]].<ref>{{cite news|title=Proof in the Pink? Meat Treated to Give It Fresh Look|url=http://abcnews.go.com/GMA/Consumer/Story?id=3863064&page=1|agency=ABC News|date=November 14, 2007|accessdate=jun 19, 2010}}</ref><ref>{{Cite book|title=Carbon Monoxide in Meat Packaging: Myths and Facts|year=2008|publisher=American Meat Institute|url=http://www.meatami.com/ht/a/GetDocumentAction/i/40141|accessdate=jun 19, 2010|archive-date=2011-07-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20110714064101/http://www.meatami.com/ht/a/GetDocumentAction/i/40141}}</ref><ref>{{cite web|title=CO in packaged meat|url=http://www.carbonmonoxidekills.com/packages_meat.htm|publisher=Carbon Monoxide Kills Campaign|accessdate=jun 19, 2010|archive-date=2010-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20100926055707/http://www.carbonmonoxidekills.com/packages_meat.htm|dead-url=yes}}</ref>

'''Medicina'''

* Primena ugljen-monoksida u lečenju nekih oblika [[moždani udar|moždanog udara]], je nova metoda koja se nalazi u fazi istraživanja. Doktor S. Dore iz [[Baltimore (Maryland)|Baltimora]] u svojim istraživanjima je utvrdio da ugljen-monoksid smanjuje težinu oštećenja mozga ako se sa njegovim udisanjem započne u prva tri časa nakon moždanog udara (rezultati su još bolji kada se sa udisanjem CO započne nakon prvog časa posle moždanog udara).<ref name="crimea">[http://03.crimea.com/view_articles.php?id=17 Ugarnый gaz možet umenьšitь poraženie mozga pri insulьte (Nova metoda lečenja moždanog udara)] Preuzeto; 10.2009.{{ru}}</ref><ref>[http://pharmrev.aspetjournals.org/content/57/4/585.full Carbon Monoxide: Endogenous Production, Physiological Functions, and Pharmacological Applications (Ugljen-monoksid:endogeni produkti, fiziološke funkcije i farmakološka primena)] Preuzeto 16.11.2009.{{en}}</ref>
* Ana Pamplon i Marija Mota, sa Instituta za molekularnu medicinu u [[Lisabon]]u u svojim istraživanjima su otkrile prisustvo gena Hmox1, koji reguliše ulaz ugljen-monoksida u kardiovaskularni sistem čoveka i čijom aktivnošću je moguće sprečiti pojavu infekcije u mozgu. Po mišljenju ovih portugalskih naučnika, primena ugljen-monoksida kod osoba koje boluju od [[malarija|malarije]] mogla bi da ih zaštiti od neuroloških poremećaja.<ref>[http://www.www.enovosti.info/index.php?option=btg_novosti&idnovost=664/ Ugljen-monoksid sprečava infekcije mozga] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304171718/http://www.www.enovosti.info/index.php?option=btg_novosti&idnovost=664%2F |date=2016-03-04 }} Posećeno 20. jun 2010</ref>

==== Nehumana primena CO ====
* U [[Gasna komora|gasnim komorama]] u pojedinim [[zatvor]]ima u [[zemlja (planet)|svetu]] se koristi CO za egzekuciju lica osuđenih na [[smrt]]{{činjenica}}, a i nekadašnji [[vladar]]i [[Antička Grčka|Antičke Grčke]] i [[Rimsko Carstvo|Rimskog carstva]] takođe su koristili CO u egzekuciji.<ref>Ganong WF. ''Review of Medical Physiology''. Norwalk Ct: Appleton & Lange, 1995. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1281520/?tool=pubmed Ivan Blumenthal, MRCP DCH, Carbon monoxide poisoning ]</ref>
* Ugljen-monoksid iz izduvnih gasova [[motor]]a koristili su [[nacionalsocijalizam|nacisti]] tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog Svetskog rata]] za masovna [[ubistvo|ubistva]] [[logor]]aša.<ref>Deposition by A.Widmann, Head of Abt. V D 2 (Chemistry and Biology) in the KTI, dated 11.1.1960; StA Duesseldorf, Az. 8 Js7212/59 [ZSL, Az.202 AR-Z 152/59, Bl.51 f.]; deposition by A.Becker, 20.6.1961, StA Stuttgart, Az. 13 Js 328/60 [ZSL, Az.439 AR-Z 18a/60, Bl.1001 ff.] See also Nationalsozialistische Massentoetung, S.46; Klee, ''"Euthanasie",'' S.84 f.[http://www.nizkor.org/hweb/camps/chelmno/sonderdruck.html Gas Wagons: The Holocaust's mobile gas chambers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111011123645/http://www.nizkor.org/hweb/camps/chelmno/sonderdruck.html |date=2011-10-11 }} Posećeno jun 2010.</ref>

== Povezano ==
[[Datoteka:Mopitt first year carbon monoxide.jpg|thumb|250px|Koncentracija CO u atmosferi u proleće i jesen 2000.]]
[[Datoteka:Carbon-monoxide-sign.JPG|thumb|250px|right|Na svim rizičnim mestima obavezna je automatska signalizacija prisustva CO]]
==== '''1. [[Zaštita na radu]]''' '''u sredini sa SO''' ====
::{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|+'''Ugljen-monoksid: opasnosti, simptomi, preventivne mere, prva pomoć i protivpožarna zaštita''' <ref>[http://www.safework.ru/ilo/ICSC/cards/view/?0023 Ugljen-monoksid-bezbednost na radu] Preuzeto; 10.2009.{{ru}}</ref>
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | ''' VRSTE OPASNOSTI
(IZLAGANjE)'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''AKUTNE OPASNOSTI
(SIMPTOMI)''' 
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''UPOZORENjA'''
|! style="background:#ffdead;" colspan=1 align="center" | '''PRVA POMOĆ
(PROTIVPOŽARNE MERE)''' 
|-
|align="left"width="50pt" | '''Požar'''
|align="left"width="60pt" | Ekstremno zapaljiv
|align="left"width="200pt"| Rad obavljati bez upotrebe otvorenog plamena, alata koji varniči i dima.
|align="left"width="200pt"| Ugasiti vatru ako je moguće, bez rizika za okolinu, ''(u suprotnom neka vatra gori)'' - gašenje vršiti ugljen-dioksidom, vodom u spreju, prahom
|-
|align="left" | '''Eksplozija'''
|align="left" | Gas/u vazduhu su eksplozivne smeše
|align="left" | Rad se obavlja uz upotrebu zatvorenih sistema, ventilacije, elektro opreme i rasvete koja je zaštićena od varničenja, „Es“ -normativ, sa zaštitnim uzemljenjem. 
|align="left" | U slučaju požara:primeniti prskanje hladnom vodom. Gašenje vatre vršiti iz skloništa ili zaklona.
|-
|align="left" | '''Uticaj'''
|align="left" | _
|align="left" | Žene u drugom stanju trebaju izbegavati izlaganje! 
|align="left" | U svim slučajevima posavetovati se sa lekarom
|-
|align="left" | '''Inhalacija''' 
|align="left" | Dezorijentacija. Vrtoglavica. Glavobolja. Mučnina. Gubitak svesti. Slabost.
|align="left" | Rad obavljati uz stalno provetravanje, lokalno izduvavanje vazduha, ili rad uz upotrebu zaštitnih sredstava za disanje (respiratora sa vazduhom ili kiseonikom). 
|align="left" | Zatrovanog izneti na svež vazduh, primeniti veštačko disanje (ako je to neophodno). Zatražiti lekarsku pomoć. 
|-
|}

==== '''2.''' [[Samoubistvo|'''Samoubistva''']] ====
 
Kako se otrovi [[cijanid]] i [[arsenik|arsen]], koji su se ranije često koristili u samoubistvima, danas nalaze pod sve strožim zakonskim restrikcijama, njihovo mesto zauzeo je gas, sa svojim visokim nivoom toksičnosti — ugljen-monoksid, lako dostupan svakom [[samoubica|samoubici]].

On je postao čest način samoubistava trovanjem. Samoubistva su uglavnom izvršavana udisanjem izduvnih [[srpski dinar|para]] uključenih motora automobila, u zatvorenom prostoru, kao što su garaže.<ref>Vossberg B, Skolnick J. (1999). "The role of catalytic converters in automobile carbon monoxide poisoning: a case report". Chest 115 (2): 580–1. doi:10.1378/chest.115.2.580. {{PMID|10027464}}.</ref>

U prošlosti, automobili su u izduvnim gasovima imali koncentraciju do 25% ugljen-monoksida. Noviji automobili imaju katalitički konverter, što može eliminisati više od 99% ugljen-monoksida u izduvnim gasovima. Međutim, čak i automobili sa katalitičkim konvertorom mogu proizvesti značajnu količinu ugljen-monoksida ako su u zatvorenom prostoru.<ref>{{cite journal|author=Hampson NB|title=Intentional carbon monoxide poisoning|journal=Chest|volume=116|issue=2|pages=586–587|year=1999|month=August|pmid=10453903|doi=10.1378/chest.116.2.586|url=http://www.chestjournal.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=10453903}}{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Preuzeto 15.11.2009.{{en}}</ref>

To je uslovilo i pojavu novih načina trovanja ugljen monoksidom, kao što su sagorevanje uglja ili drugih [[fosil]]nih goriva unutar zatvorenog prostora kao što su; male sobe, [[šator]]i, podrumi i sl. Takvi incidenti su česti kod kolektivnih samoubistava u [[Japan]]u, [[Hong Kong]]u i [[Tajvan]]u .<ref>{{cite journal|author=Naito A|title=Internet suicide in Japan: implications for child and adolescent mental health|journal=Clinical Child Psychology and Psychiatry|volume=12|issue=4|pages=583–597|year=2007|month=October|pmid=18095539|doi=10.1177/1359104507080990|url=http://ccp.sagepub.com/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=18095539}}{{Dead link|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>,<ref>Leung CM, Chung WS, So EP (May 2002). "Burning charcoal: an indigenous method of committing suicide in Hong Kong". The Journal of Clinical Psychiatry 63 (5): 447–45</ref>,<ref>Pan YJ, Liao SC, Lee MB (April 2009). "Suicide by charcoal burning in Taiwan, 1995-2006". Journal of Affective Disorde</ref>

==== '''3. Uticaj ugljen-monoksida na bezbednost letenja.''' ====
[[Datoteka:C-141 Starlifter contrail.jpg|thumb|250px|right|Izduvni gasovi aviona kriju veliku opasnost zagađenja CO na samo atmosfere, već i kabinskog prostora aviona]]
Piloti obično imaju bojazan od ugljen-monoksida koji u kabinu [[avion]]a može procuriti zbog neispravnosti prigušivača izduvnih sistema, ili curenja grejača u kabini aviona, ili u toku raketiranja iz avionskog naoružanja. Pri tome zaboravljaju da CO može poticati i od dima cigareta kod pušenja u toku letenja

Jedan od najčešćih izvora trovanja ugljen monoksidom u avionu je duvanski dim. Ugljen monoksid čini oko 3% dima cigareta i od 5% do 8% kod pušenja cigara. Jedna kutija dnevno popušenih cigareta kod pušača dovodi do zasićenja njegove krvi ugljen-monoksidom u koncentraciji od 4% do 8%. Na zemlji pilot može da bude spokojan sa ovom koncentracijom ugljen-monoksida u krvi, ali u toku letenja slika se menja.

Sa porastom visine smanjuje se parcijalni pritisak kiseonika u udahnutom vazduhu, što dovodi do smanjenja zasićenja hemoglobina u eritrocitima, koju prati nestašica kiseonika na nivou tkiva i ćelija i razvoj poremećaja poznatog pod nazivom — [[hipoksija]]. Kako je zbog prisustva ugljen-monoksida u krvi već prisutan izvestan nivo lišavanja organizma kiseonika, hipoksija se sa porastom visine znatno ranije javlja kod pilota pušača nego nepušača.

Ugljen-monoksid kod pilota, na visini, smanjuje osetljivost [[oko|oka]] i otežava noćni vid za oko 20%. [[Nikotin]] povećava i proizvodnju toplote tela, što uvećava potrebu organizma za kiseonikom za 10% do 15% iznad normale. Ironično, ali je istinito da cigareta koja povećava potražnju za kiseonikom istovremeno smanjuje i snabdevanje organizma kiseonikom.

Brojna istraživanja [[vazduhoplovna medicina|lekara vazduhoplovne medicine]] pokazala su da ugljen monoksida iz duvanskog dima smanjuje donju toleranciju pilota na visinu na čak 5.000 do 6.000 metara. Drugim rečima, medicinski gledano, piloti koji puše već su „na visini“, pre nego što napuste zemlju (oko 1.500 metara). Pilot pušač, moraćete da koristite kiseonički sistem ranije nego nepušač tokom uspona. Ako se pilot razvrsta u grupu umerenog do teškog pušača, imaće potrebu za kiseonikom na svim visinama u toku noćnog letenje. U toku dnevnog letenja pilot će se osećati bezbednije, ali potrebu za kiseonikom imaće već ispod 5.000 metara.

Bilo koja koncentracije, ugljen-monoksida, ako se on pojavi u unutrašnjosti kabine aviona, bilo da potiče od udisanja izduvnih gasova ili dima cigareta je smrtonosna za pilota.<ref>[http://www.pilotfriend.com/aeromed/medical/co.htm Uticaj ugljen-monoksida na organizam pilota] Preuzeto; 31.10.2009.{{en}}</ref>

==== '''4. [[Boduarova ravnoteža]]''' ====

== Napomene ==
{{notelist}}

== Reference ==
{{reflist|2}}

== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Carbon monoxide}}
# {{en}}[http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc00/icsc0023.htm International Chemical Safety Card 0023]
# {{en}}[http://www.npi.gov.au/database/substance-info/profiles/19.html National Pollutant Inventory - Carbon Monoxide]
# {{en}}[http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0105.html NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards]
# {{en}}[http://earthobservatory.nasa.gov/Features/RemoteSensingAtmosphere/remote_sensing6.php Earth Observatory]
# {{en}}[http://www.mudomaha.com/naturalgas/COdetect.html CO detectors] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070814020213/http://www.mudomaha.com/naturalgas/COdetect.html |date=2007-08-14 }}
# {{ru}}http://www.hbo.ru/
# {{en}}http://www.baromedical.ca/index.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100129070909/http://www.baromedical.ca/index.html |date=2010-01-29 }},
# {{en}}http://www.hyperbariclink.com {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161214080829/http://www.hyperbariclink.com/ |date=2016-12-14 }} 
# {{en}}http://www.hyperbaric-oxygen-info.com

{{Hiperbarična medicina}}
{{Neurotransmiteri}}

[[Kategorija:Oksidi]]
[[Kategorija:Neorganska jedinjenja]]
[[Kategorija:Neorganska jedinjenja ugljenika]]
[[Kategorija:Hiperbarična medicina]]